1/1 bojxona sohasidagi jinoyatar va ularning tarixiy rivojlanish tendensiyasi

Uning birinchi qism sanksiyasida quyidagicha o’zarishlar kiritildi. Eski tahrirda “eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud mol-mulk musodara qilinib, uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi” etib belgilangan edi. U yangi tahrirda mol-mulk musodara qilinib, besh yildan sakkiz yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanishi belgilandi. Ikkinchi qism dispozitsiyasiga “juda ko’p miqdor” bandi kiritildi. Ikkinchi qism sanksiyasida belgilangan jazo chorasi tegishincha “mol-mulk musodara qilinib, uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi” so’zlari “mol-mulk musodara qilinib sakkiz yildan o‘n besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi” qilib begilandi.” Bu bilan O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy sohada sodir bo’layotgan jinoyatlarini oldini olish va sodir qilingan jinoyatlarga nisbatan jazoning muqarrarligi belgilandi. Ushbu jarayonlar iqtisodiyotni tashqi xavfdan asrash milliy iqtisodiyotni rivojlanishiga to’sqinlik qiladigan omillarni kamaytirish ko’zda tutilgan.

Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasining 1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan Qonuni bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 184-moddasi dastalb ( Soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash) dispozitsiyasi 1999-yil 20-avgust 832-I-son qonuni XII bo’lim 12 bandiga ko’ra 4 qism bilan to’ldirildi. Unga ko’ra “Qasddan yashirilgan, kamaytirib ko‘rsatilgan foydalar (daromadlar) bo‘yicha soliqlar va boshqa to‘lovlar to‘liq to‘langan taqdirda, ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo qo‘llanilmaydi” bu tadbirkorlik subyektlarining o’z faoliyati bo’yicha sodir qilgan qilmishini to’g’ri anglagan holda ishlashlariga engillik yaratildi. Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1996-yil 15-martdagi 9-sonli “Savdo sohasidagi jinoyatlar va boshqa huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha sud amaliyoti haqida”gi qarorining 7-bandida “ Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 174-moddasida javobgarlik nazarda tutilgan soliqlar yoki boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash deganda foyda (daromad)ni yoki soliq to‘lanadigan boshqa obyektlarni yashirish, kamaytirib ko‘rsatish, shuningdek, davlat tomonidan belgilangan soliqlarni, yig‘imlarni, boj yoki boshqa to‘lovlarni to‘lashdan o‘zgacha bo‘yin tovlash tushunilmog‘i lozim. Xuddi shunday harakatlar ancha miqdorda sodir etilganda Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi 174-moddasining 2-qismi bo‘yicha javobgarlik yuzaga keladi.

Xuddi shunday harakatlar ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin ancha miqdorda sodir etilganda Jinoyat kodeksi 184-moddasining 1-qismi bo‘yicha jinoiy javobgarlik yuzaga keladi.
Soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa majburiy to‘lovlarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida ko‘zda tutilgan.
Bunda amaldagi qonunlarga muvofiq fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo‘jaliklari mahsulotlarini sotishdan tushgan daromadlari soliqqa tortilmasligini e’tiborga olish lozim. Fuqarolarning shaxsiy yordamchi xo‘jaligi mavjudligi mahalliy hokimiyat organining ma’lumotnomasi bilan tasdiqlanadi.” Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998-yil 17-apreldagi 11-sonli “Iqtisodiyot sohasidagi jinoiy ishlar bo‘yicha sud amaliyotida yuzaga kelgan ayrim masalalar to‘g‘risida”gi qarorining 16, 18 — 25, 29-bandlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998-yil 17-apreldagi 11-sonli “Iqtisodiyot sohasidagi jinoiy ishlar bo‘yicha sud amaliyotida yuzaga kelgan ayrim masalalar to‘g‘risida”gi qarorining 16, 18 — 25, 29-bandlari bilan quyidagicha tushuntirishlar belgilangan: 16. Qonunni buzgan holda aksiz markalarisiz savdo faoliyatini amalga oshirayotgan shaxslarning harakatlarini tavsiflashda sudlar O‘zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga binoan aksiz soliqning bir turi ekanligi va shu sababli aybdorlar Jinoyat kodeksining 184 va 189-moddalari bo‘yicha javobgarlikni ko‘zda tutuvchi jinoyatlar majmui bilan javobgar qilinishlari kerakligidan kelib chiqishlari lozim. Aksizsiz savdo qilish oqibatida keltirilgan zarar miqdorini aniqlashda nafaqat aksiz markalarisiz haqiqatan sotilgan mahsulotning summasidan, balki sotuvda bo‘lgan aksiz markalarisiz barcha mahsulotlar miqdoridan, garchand bu mahsulotlar bir xil bo‘lmasada, kelib chiqish zarur.
18. Soliqlar yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash (JKning 184-moddasi) iqtisodiyot sohasida sodir etilayotgan eng xavfli jinoyatlardan hisoblanadi va bu har bir fuqaro tomonidan qonun bilan belgilangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdek konstitutsiyaviy burchlarini qasddan bajarmaslikda ifodalanadi. Qayd etilgan toifadagi ishlar bo‘yicha odil sudlovni amalga oshirish davlat soliq organlari va shaxslar (jismoniy va yuridik shaxslar) o‘rtasida vujudga keladigan soliq sohasidagi huquqiy munosabatlarning qonuniyligini mustahkamlashga ko‘maklashishi lozim. Ushbu huquqiy munosabatlar O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi.
19. Jinoyat kodeksining 184-moddasi dispozitsiyasi blanket (havola qiluvchi) dispozitsiya bo‘lib, “daromadlar”, “foyda”, “soliq to‘lanadigan obyektlar”, “soliqlar”, “majburiy to‘lovlar” kabi tushunchalarning mazmunini aniqlash uchun O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga murojaat qilish lozim. Jumladan, Soliq kodeksining 12 va 23-moddalari soliq va majburiy to‘lovlar tushunchasini, 22-moddasi foyda tushunchasini yoritib beradi va h. k. Xizmat vazifalariga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘lish oqibatida hisobni yoki hisobotni chalkashtirib yuborish, foydani hisoblashda xatoga yo‘l qo‘yish holatlarining o‘zinigina Jinoyat kodeksining 184-moddasi bilan tavsiflash mumkin emas, lekin tegishli asoslar bo‘lgan taqdirda Jinoyat kodeksining 207-moddasida ko‘zda tutilgan mansab sovuqqonligi jinoyatining tarkibini tashkil etadi.
20. Foydani, daromadni yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarni yashirish, kamaytirib ko‘rsatish bu fuqarolarning yoki mansabdor shaxslarning soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridir.
Foydani, daromadni yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarni yashirish — bu soliq organlariga taqdim etiladigan tegishli hisobot hujjatlarida ularni olganlik to‘g‘risida haqiqiy ma’lumotlarni qasddan ko‘rsatmaslik, shuningdek, ularning mavjudligi to‘g‘risidagi ma’lumotni yashirib qolish maqsadida ularning kelib tushishini hisobga olish tartibini buzganlikdir.
Foydani, daromadni yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarni kamaytirib ko‘rsatish soliq organlariga taqdim qilinadigan hisobot hujjatlariga bila turib soliqning miqdori to‘g‘risida haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan, balki uni pasaytirish va kamaytirish tomoniga ma’lumotlar kiritishda ifodalanadi.
21. Jinoyat kodeksi 184-moddasida javobgarlik nazarda tutilgan jinoyatning subyekti qonunga binoan foyda, daromad va soliq solinadigan boshqa obyektlar to‘g‘risida to‘liq ma’lumot berishlik va belgilangan summani davlat foydasiga o‘tkazishlik vazifasi zimmasiga yuklatilgan shaxslar bo‘lishi mumkin. Bular qatoriga mulk shaklidan qat’i nazar korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash bilan bog‘liq buxgalteriya hisobotini olib borish, hujjatlar taqdim qilish zimmasiga yuklatilgan (korxona, muassasa va tashkilotlarning rahbarlari, ularning o‘rinbosarlari, bosh hisobchilari va hisobxonaning mansabdor shaxslari) mansabdor shaxslari kiradi.
Qonunga binoan belgilangan hisobot shaklida hujjatlar taqdim etishga va soliq to‘lashga majbur bo‘lgan jismoniy (soliq to‘lovchilar) shaxslar ham, ushbu jinoyatning subyektlari bo‘lishi mumkin, o‘zlarining harakatlari bilan foydani (daromadni) yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarning kamaytirilishiga ko‘maklashgan boshqa shaxslar esa ushbu jinoyatning ijrochilari emas, balki ishtirokchilari (tashkilotchi, dalolatchi yoki yordamchi) bo‘lishi mumkin.
22. Agar foyda va daromad to‘g‘risida ko‘rinib turgan yolg‘on ma’lumotli tegishli hisobot hujjatlarini soliq organiga taqdim qilish hamda soliqlarni ko‘p yoki juda ko‘p miqdorda (bitta, bir nechta yoki barcha soliqlar bo‘yicha) haqiqatan kam to‘laganlik holati mavjud bo‘lsa, soliq va boshqa to‘lovlarni ko‘p yoki juda ko‘p miqdorda to‘lashdan bo‘yin tovlash tugallangan jinoyat hisoblanadi.
23. Sudlar moddiy zararning miqdori aybdor tomonidan yashirilgan yoki kamaytirilgan soliq to‘lanadigan obyektning butun miqdoridan emas, balki uning mazkur soliq to‘lanadigan obyektdan to‘lashi lozim bo‘lgan soliq summasidan kelib chiqib belgilanishini inobatga olgan holda sinchiklab aniqlashga majburdirlar.
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash, foydani, daromadni va soliq to‘lanadigan boshqa obyektlarni yashirish, kamaytirib ko‘rsatish davomli jinoyat hisoblanadi. Shu sababli zarar miqdori soliq to‘lanmagan barcha muddat uchun kam to‘langan summalar yig‘indisi bilan belgilanishi kerak.
24. Tergov organlari va sudlar to‘lanmagan soliq, daromad va soliq to‘lanadigan boshqa obyektlarning miqdorini aniqlashda Soliq kodeksining yigirma birinchi bobi (chegirmalar va zararlar) talablarini hisobga olishga majburdirlar, ya’ni bunga binoan foydani (daromadni) aniqlashda, masalan, xodimlarning ish haqi, asosiy fondlarni ta’mirlash, ijara to‘lovi bo‘yicha va boshqa xarajatlar chegirilib tashlanadi.
25. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash aybdor tomonidan soliq to‘g‘risidagi qonunlarning belgilangan me’yorlarini bajarmasligini taqozo etadi. Shu sababli ushbu toifadagi ishlar bo‘yicha ayblanuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilish qarorlarida, ayblov xulosasida va hukmda ayblanuvchi, sudlanuvchi tomonidan soliq qonunlarining aynan qaysi me’yorlari buzilganligi ko‘rsatilishi shartligiga sudlarning e’tibori qaratilsin.


Xalqaro uyushgan jinoiy hamjamiyatlarning faoliyati milliy hukumatlarning iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni echishga urinishlariga jiddiy zarar etkazmoqda, har qanday mamlakatning ijtimoiy va milliy xavfsizligiga tahdid solmoqda. O’zbekiston Respublikasining bojxona organlari giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarni noqonuniy olib kirishga qarshi kurashishda muayyan ishlarni amalga oshirmoqdalar. O’zbekiston Respublikasining bojxona xizmati ma'lumotlariga ko'ra, giyohvandlik vositalari, giyohvandlik vositalari, psixotrop va kuchli dorilar: geroin, marixuana, afyun, gashish; mazepam, fenazepam va boshqa trankvilizatorlar; fepranon va analoglar; morfin va analoglar. Ta'kidlanishicha, geroin kontrabandasining keskin o'sishi (bazadan ma’lumot ol va to’g’irla) (1995 yilda 4 ta holat, 1999 yilda 386 ta, 2000 yilda 366 ta holat); ko'knor somonining pasayishi (1995 yilda 385 ta holat, 1999 yilda 37 ta holat, 2000 yilda 25 ta holat). Shu bilan birga, giyohvand moddalar kontrabandasi faktlari bo'yicha qo'zg'atilgan jinoiy ishlar soni juda kam. Yuqorida aytib o'tilganlar bojxona jinoyatlarini aniqlashning mumkin bo'lmagan sabablarini tahlil qilishni talab qiladi. Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, asosiylari quyidagilarni o'z ichiga oladi: 1. Bojxona chegarasida bojxona nazoratini tashkil etish va holati muammolari. 3. Bojxona rasmiylari, birinchi navbatda, Rossiya Federatsiyasining bojxona chegarasi orqali tovarlar va transport vositalarining harakati ustidan bojxona rasmiylashtiruvi va bojxona nazoratini amalga oshiruvchi xodimlarning huquqiy va boshqa bilimlari sohasidagi bo'shliqlar. 4. Bojxona organlarining mansabdor shaxslari tomonidan bojxona jinoyatlarini aniqlashga qarshi kurash. 5. Bojxona nazoratini amalga oshiruvchi bo'linmalar va xizmatlarning etarli darajada moddiy-texnik ta'minoti. Rossiya Federatsiyasining zamonaviy bojxona tizimining o'ziga xos xususiyati Rossiya Federatsiyasining bojxona hududiga olib kirilgan tovarlar va transport vositalarini chegara bojlari (jo'natish bojlari) mintaqasida emas, balki tovarlarni qabul qiluvchilar joylashgan joyda joylashgan ichki bojxonada rasmiylashtirishdir. Ko'rsatib o'tilgan holatlar soxta yuridik shaxslar tomonidan olib o'tilayotgan tovarlar to'g'risidagi hujjatlar, tovarlarni etkazib berish joylari mavjud emasligi va hokazolarda ko'rsatiladigan jinoiy unsurlar tomonidan qo'llaniladi. Bu kabi jinoyatlarni chegara bojxonasida dastlabki bojxona rasmiylashtiruvi paytida aniqlash juda qiyin, ayniqsa, chunki alohida tartib-qoidalar, masalan, tovarlarni tashish. TIR protsedurasi bo'yicha yo'lda olib borilayotgan mahsulotlarni tekshirishni ko'zda tutmang. Tekshiruv holatiga kelsak, olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, hozirgi vaqtda har bir tonna bojxonachilar 300 tonna qadoqlangan va qadoqlangan yuklarni tashkil etadi va ularning atigi 1 foizi tekshiriladi. Bunday sharoitda kontrabanda buyumlari (yashirin, noto'g'ri e'lon qilingan) aniqlanmaydi. Quyidagi omil yuqorida ko'rsatilgan omil bilan chambarchas bog'liq - bojxona xodimlari va birinchi navbatda, Rossiya Federatsiyasining bojxona chegarasi orqali tovarlar va transport vositalarining harakati ustidan bojxona rasmiylashtiruvi va bojxona nazoratini amalga oshiruvchi bo'linmalar xodimlarining huquqiy va boshqa bilimlari sohasidagi bo'shliqlar. Va bojxona nazorati, tovarlar va transport vositalarini etkazib berishni nazorat qilish, bojxona rasmiylashtiruvi va bojxona nazorati, bojxona rasmiylashtiruvi, bojxona rejimlari, federal bojxona tushumlari va naqd pul hisobi, bojxona statistikasi va tahlili, valyuta nazorati. Tadqiqot ushbu bo'linmalar xodimlarining jinoyat huquqi, jinoyat protsessi va ayniqsa sud ekspertizasi sohasidagi bilimlari sustligini ko'rsatdi, bu esa jinoyatlarni yashirishni aniqlash usullarini ishlab chiqmoqda, shu jumladan hujjatlarni to'liq yoki qisman qalbakilashtirish va boshqalar. Shu sababli, tegishli bo'linmalar xodimlarining zarur huquqiy bilimlari yo'qligi sababli bojxona jinoyatlari aniqlanmaydi. Shunday qilib, bojxona rasmiylashtiruvi va nazorati paytida deklarant bojxona organiga tovarlar uchun zarur bo'lgan hujjatlarni taqdim etadi: kelib chiqish sertifikatlari, import yoki eksport uchun ruxsatnomalar, turli davlat organlarining hujjatlari (masalan, Madaniyat vazirligi, Sog'liqni saqlash vazirligi, Giyohvand moddalar nazorati bo'yicha doimiy komissiya) va yuk tashish hujjatlari - rasmiylashtirildi. Deklarant tomonidan ularning rekvizitlari bilan tasdiqlangan (muhr va shtamp izlari va yuridik shaxs rahbarlarining imzolari). Bojxona rasmiylashtiruvi jarayonida bojxona organining inspektorlari tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarining muhrlari va muhrlari bilan yuk hujjatlarining ma'lumotlarini va davlat organlari tomonidan berilgan hujjatlar tafsilotlarini muhr va shtamplarning namunalari, mansabdor shaxslarning imzolari, tegishli davlat tashkilotlari imzolari bilan taqqoslashadi. Bunday holda, davlat organlarining muhrlari va shtamplari va mansabdor shaxslarning imzolari taassurotlari namunalari Rossiya Federatsiyasi FK tomonidan bojxona organlariga pochta orqali yuboriladi. Ular, qoida tariqasida, haqiqiy taassurotlar va imzolarning nusxalari (masalan, "Rossiya Federatsiyasi Madaniyat vazirligining bosma taassurotlari namunalari to'g'risida", №2-08/10792-sonli ma'lumotlarga qarang). 06.06.97 y.,(bizda ham br bo’lssa so’ra). Shunday qilib, bojxona rasmiylashtiruvi va bojxona nazorati bo'limlarining xodimlari, aslida, sud hujjatlari sohasida chuqur bilim talab qiladigan hujjatlarni qo'lda yozish va texnik va sud-tibbiy tadqiqotlar olib borishmoqda. Odatda, ular bu narsalarga ega emasligi sababli, ular ushbu tafsilotlarni qalbakilashtirish belgilarini va shunga mos ravishda bojxona qonunbuzarliklarini aniqlay olmasdilar. Soxta va qalbaki mahsulotlar bilan vaziyat yanada murakkablashadi. Bojxona jinoyati tizimida firibgarlik, qalbakilashtirish, qalbakilashtirish tobora muhim o'rin tutgan. Ushbu sohadagi jinoyatlar O’zbekiston xalqaro obro'siga putur etkazadi, sarmoyaviy muhitni yomonlashtiradi, mansabdor shaxslar o'rtasida korruptsiyani targ'ib qiladi va jamiyatning intellektual va madaniy salohiyatini buzadi. Mamlakatimiz farmatsevtika bozoriga qalbaki import qilingan dori vositalarining kirib kelishi muammosi alohida tashvish uyg'otmoqda bazadan ko’r. O’zbekiston Respublikasining Sog'liqni saqlash vazirligining ma'lumotlariga ko'ra, 1997 yildan beri qalbaki dori-darmonlar soni tez o'sib bormoqda. Agar 2001 yilda qalbaki buyumlar soni 101 donani tashkil etgan bo'lsa, va preparatlar seriyasi 49 tani tashkil etgan bo'lsa, 2002 yilda 123 ta va 43 ta seriyani tashkil etdi(ma’lumot yig’). Soxta dori-darmonlarning qariyb 33 foizi chet eldan Rossiyaga keladi. Ko'pincha qalbaki antibakterial vositalar - 47%, gormonlar - 11%, analjeziklar - 7% va hokazo. Ularning sifatini aniqlash maqsadida vositachilarning ko'pligi (taxminan 2500 kompaniya) va tashxis qo'yishning murakkabligi tufayli ularni aniqlash qiyin. Huquqiy bilimlar sohasidagi muammolar, shuningdek, O’zbekiston Respublikasining bojxona xizmatining bojxona jinoyatlarini aniqlash bilan bevosita shug'ullanuvchi xodimlari orasida ham qayd etildi( surishtiruvchi kontrabanda xodimlari orasaida bormi?). shunday qilib, 1999 yilda ushbu toifadagi jinoiy ishlar Rossiya Federatsiyasi bojxona organlari tomonidan qo'zg'atilgan jinoiy ishlarning 29,7% ini, 2000 yilda - 44,9% ni, 2001 yilda - 32,8% ni tashkil etdi. Bojxona xodimlarining qarshiligi bojxona jinoyatlarini aniqlashning oldini oluvchi juda muhim omildir. Avvalo shuni ta'kidlash kerakki, tergov organlarining rahbarlari bo'lgan bojxona organlarining rahbarlari birinchi navbatda fiskal funktsiyani amalga oshirishdan iborat. Huquqni muhofaza qilish fonda bo'lib, ba'zi hollarda ular uning muvaffaqiyatli amalga oshirilishidan manfaatdor emas. Ushbu qoida, ayniqsa jinoyatlarga qarshi kurashga qarshi kurashadigan korruptsiyalangan bojxona xodimlariga nisbatan qo'llaniladi, jumladan turli xil usullar yordamida: psixologik (ishontirish, poraxo'rlik, shantaj, murosaga keltirish, fitna, mulkni yo'q qilish va boshqalar); jismoniy (qotillik, kaltaklash, qiynoq va boshqalar); moddiy axborot manbalari va tashuvchilariga ta'sir qilish - jinoyatlar izlariga (yo'q qilish, tayyorlash, soxtalashtirish, yashirish yoki yashirish, buzib ko'rsatish va hk); umuman tergov jarayoniga ta'siri (surishtiruv organlariga noqonuniy ko'rsatmalar berish, protsessual hujjatlarni qalbakilashtirish, protsessual hujjatlarni yo'q qilish yoki yo'q qilish, "maqbul" qarorlarni qabul qilish, qarorlarni bajarish muddatini kechiktirish, qarorlarni ijro etmaslik va boshqalar). Yaqin vaqtgacha bojxona muhitiga korruptsiyaning kirib borishi, bojxona organlari tomonidan etarli mablag 'ajratilmaganligi tufayli ta'sir ko'rsatdi.
Tamom.