11- mavzu: O’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish. Aqliy tarbiya. Fuqarolik tarbiyasi. Mafkuraviy tarbiya. Reja

Iqtisodiy tarbiya o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning tarkibiy qismi. O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari shakllanayotgan sharoitda o’quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish va ularda iqtisodiy faoliyatni yurita olish ko’nikma, malakalarni shakllantirish o’ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy tarbiya - o’quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish, ularda iqtisodiy faoliyat (oila byudjetini shakllantirish, oila xo’jaligini yuritish, mavjud moddiy boyliklarni asrash, ko’paytirish, savdo-sotiq munosabatlarini to’g’ri tashkil etish va hokazolar)ni tashkil etish ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismi sanaladi.
Iqtisodiy tarbiya ta’lim muassasalarida yo’lga qo’yilayotgan iqtisodiy ta’lim bilan chambarchas holda olib boriladi. Iqtisodiy tarbiyani tashkil etishda oila, ta’lim muassasasi va jamoatchilik o’rtasidagi mustahkam hamkorlikka tayanish ijobiy natijalarni kafolatlaydi.
Iqtisodiy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:

• 
  o’quvchilarga iqtisodiy bilim asoslari (iqtisod, oila xo’jaligini yuritish va boshqarish, ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish, ishlab chiqarishni moliyalashtirish, kapital, tadbirkor, tadbirkorlik faoliyati, kichik va o’rta biznes, ijara, shartnomalar va ularni tuzish, banklar, bank operatsiyalari, byujdetni shakllantirish, daromad, bankrot, biznes-reja va boshqalar) borasida chuqur bilimlar berish va ularni takomillashtirish;
  
• 
  o’quvchilarda iqtisodiy ong va tafakkur, xususan, mavjud moddiy boyliklarga nisbatan oqilona munosabatni tarbiyalash;
  
• 
  ularda muayyan kasbiy yoki ishlab chiqarish ko’nikma va malakalarini shakllantirish;
  
• 
  ularni iqtisodiy ishlab chiqarish jarayoniga faol jalb etish;
  
• 
  o’quvchilarda tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishga nisbatan ehtiyoj va layoqatni yuzaga keltirish;
  
• 
  ular tomonidan tor doirada bo’lsada tadbirkorlik faoliyatining yo’lga qo’yilishiga erishish.
  

Iqtisodiy mavzulardagi suhbat, bahs-munozara, hamda treninglar, ishlab chiqarish ilg’orlari bilan uchrashuvlar, ishlab chiqarish korxonalariga uyushtiriluvchi ekskursiyalar, tadbirkorlik yoki muayyan kasbiy faoliyatni tashkil etish ko’nikmalarini shakllantiruvchi ishchanlik o’yinlari, o’quvchilarning ishlab chiqarish borasidagi ijodiy qobiliyatlarini namoyish etishga imkon beruvchi ko’rik-tanlovlar, ularning iqtisodiy tafakkurini o’stiruvchi iqtisodiy yo’nalishdagi konferentsiya, seminar va munozaralarni tashkil etish iqtisodiy tarbiya samaradorligini ta’minlaydi.
Iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan islohotlarni samarali tashkil etish uning ilmiy asoslarini ishlab chiqishni taqozo etadi. I.Karimov asarlarida respublika iqtisodiy taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari, omillari hamda tamoyillari batafsil ko’rsatib o’tilgan. Muallif bozor munosabatlarini shakllantirishning quyidagi tamoyillariga alohida urg’u beradi:
1. Iqtisodiyotning har qanday siyofiy mafkuralardan ozod qilish asosida ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash.
2. Iqtisodiyotni, moliyaviy ahvolni barqarorlashtirish –iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning muhim sharti.

3. 
   Bozor iqtisodiyotiga o’tishda xalqning tub manfaatlarini ko’zlash, davlatning iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish tashkilotchisi va yetakchisi bo’lishi.
   
4. 
   Pul siyosatini olib borishda mustaqil bo’lish, valyuta zahiralarini boyitish.
   
5. 
   Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda qonun ustuvorligiga erishish, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi, barcha mulk shakllarining teng huquqliligi va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishi.
   
6. 
   Bozor munosabatlari sharoitida aholini ijtimoiy himoyalash.
   
7. 
   Iqtisodiy islohotlarning bosqichma-bosqich, evolyutsion tarzda amalga oshirilishi.
   

Iqtisodiy tarbiyani uzluksiz amalga oshirishda ta’lim muassasalarida dars va darsdan tashqari sharoitlar, shuningdek, oilada amalga oshirilayotgan harakatlar muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy mazmundagi suhbatlar, uchrashuvlar, ekskursiyalar, to’garaklar ko’rinishidagi amaliy tadbirkorlik faoliyati (u yoki bu hunar yo’nalishidagi ijodiy ishlar)ni tashkil etish o’quvchilarda iqtisodiy tafakkurning shakllanishiga yordam beradi.
Ekologik tarbiya o’quvchilar dunyoqarashini shakllantirishning tarkibiy qismi. «Ekologiya» tushunchasi ilk bor nemis zoologi E.Gekkel tomonidan qo’llanilgan. Ekologik tarbiya ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ekologik tarbiya (grekcha «oikos» -turar joy, makon, «logos» -fan) o’quvchilarga dastlabki ekologik bilimlarni berish, mavjud ekologik bilimlarini boyitish, ularda tabiat va atrof-muhit muhofazasini tashkil etish ko’nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayondir.
O’zbekiston Respublikasida tabiat va atrof-muhit muhofazasini tashkil etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu yo’lda amalga oshiriluvchi ijtimoiy-ekologik harakat mazmuni «O’zbekiston Respublikasining Atrof-muhitni muhofaza qilish Milliy harakat rejasi»da o’z ifodasini topgan.
Tabiat va atrof-muhitni muhofaza qilish, shuningdek, ekologik muammolarning ijtimoiy xavfi xususida to’xtalib, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrni qayd etadi: «Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachon milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylangan. Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosidagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mos bo’lib, tsivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko’p jihatdan ana shu muammoning hal qilinishiga bog’liqdir».
O’quvlarda tabiatga nisbatan to’g’ri munosabatni qaror toptirish, mehr-muhabbatni uyg’otish, atrof-muhit musaffoligiga erishish ekologik muammolarni hal etish yo’lida muhim bosqich sanaladi.
Ekologik ta’lim o’quvchiga aniq maqsadga muvofiq, izchil, tizimli va uzluksiz ravishda nazariy ekologik bilimlarni berishga yo’naltirilgan ta’limiy jarayonidir.
Nazariy ekologik bilimlar (ekologik ong) hamda atrof-muhit va tabiat muhofazasi yo’lida olib borilayotgan faoliyat birligi ekologik madaniyatni shakllantirishga xizmat qiladi. Ekologik ong tabiat va atrof-muhitning mavjud holati, ularni muhofaza etish borasidagi tushunchalarning ongdagi ifodasi bo’lib, u murakkab ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida namoyon bo’ladi. Ekologik faoliyat esa ekologik bilimlarga tayanilgan holda tabiat va atrof-muhit muhofazasini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan xatti-harakatlar majmui demakdir.
Ekologik madaniyat o’quvchining ijtimoiy talablarga muvofiq tabiat va atrof-muhit muhofazasini tashkil etish qobiliyati.
Ekologik tarbiya ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi bo’lib, uni tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar hal etilishi zarur:

1. 
   O’quvchilarning ta’lim jarayonida o’zlashtirgan ekologik bilimlarini yanada oshirish.
   
2. 
   Ularning tabiat va atrof-muhit ekologiyasi to’g’risidagi tasavvurini boyitish.
   
3. 
   O’quvchilarda tabiat va atrof-muhit muhofazasini ta’minlash ijtimoiy zaruriyat ekanligi to’g’risidagi e’tiqodni shakllantirish.
   
4. 
   O’quvchilarda ekologik faoliyat ko’nikma va malakalarni tarbiyalash hamda ularning tabiat va atrof-muhit muhofazasini ta’minlash jarayonida faol ishtirok etishlariga erishish.
   

Oila va jamiyatda tashkil etilayotgan ekologik tarbiyaning suhbat, davra suhbati, ekskursiya, bahs-munozara, ijodiy tanlovlar, uchrashuv, ijtimoiy-foydali mehnat (shanbalik, hashar, ko’kalamzorlashtirish) kabi shakl hamda suhbat, kuzatish, amaliy faoliyatni tashkil etish, rag’batlantirish va jazolash kabi metodlar yordamida tashkil etish o’quvchilarda ekologik madaniyatni qaror topishini ta’minlaydi.
O’quvchi tarbiyasida ishtirok etayotgan sub’ektlarning shaxsiy namunalari, o’quv manbalari, badiiy adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari (shu jumladan, Internet) materiallari va ularning g’oyalari o’quvchilarda ekologik madaniyatni shakllantirishning muhim vositalari sanaladi.