11 – Мавзу Фалсафа категориялари

Категория тушунчаси ва таснифи.

• Тушунча – бу шундай бир фикрки, унда нарсанинг такрорланувчи хоссалари,
• алоқалари ва томонлари акс этади. Тилда тушунча сўз билан ифодаланади.
• Масалан, «талаба», «университет», «аудитория» сўзлари маълум даражада
• умумий, абстрактдир. Аммо шундай тушунчалар ҳам борки, уларда шунчаки
• умумий эмас, балки ўта умумий нарсалар ва ҳодисалар қайд этилади. Бундай
• тушунчалар жуда юқори даражадаги мавҳумлаштириш (муайяндан узоқлашиш)
• маҳсули ҳисобланади.
• Категория (юнон. kategoria – таъриф, мулоҳаза) – борлиқ ҳодисалари ва унда
• ҳукм сурувчи муносабатларнинг муҳим, типик мазмунини ўзида акс эттира-
• диган ўта кенг тушунча. Шундай қилиб, табиий тил тушунчалари фан ва
• фалсафа категориялари билан тинимсиз бойиб боради. Категорияларни
• таснифлаш, борлиқнинг турли шакллари ҳақидаги фалсафий тасаввурларга
• мувофиқ амалга оширилади. Одатда фан категориялар ва, фалсафа
• категориялар фарқланади.

• Фан категориялари

• Табиий тил тушунчаларидан
• анча фарқ қиладиган сўзлар билан ифодаланади.

• Хусусий илмий
• категориялар

• Фалсафий
• категориялар

• алоҳида олинган хусусий
• илмий фанларда қўллани-
• ладиган, моҳият нуқтаи на-
• заридан бошқа фанларда
• қўлланилиши мумкин бўлма-
• ган категориялардир. Маса-
• лан, физика, кимё геоло-
• гия, география фанлари
• категориялари хусусий
• характерга эга

• фан категорияларидан бутунлай
• фарқ қилади. Фалсафий кате-
• горияларнинг муҳим хусусияти,
• улар ўта кенг тушунчалар экан-
• лигидир. Айни шу сабабли фал-
• сафий категориялар ҳеч қачон
• ҳажман чекланган табиий тил
• тушунчалари даражасида сод-
• далаштирилиши мумкин эмас.

• Фалсафий категорияларни тадқиқ этиш

• Ф.Шеллинг салмоқли ҳисса қўшди. Шу маънода Ф.Шеллингнинг
• натурфалсафаси (табиат фалсафаси) айниқса диққатга сазовордир.
• Табиатни тушунишда Шеллинг пантеистдир, у Худо ва табиатни
• тенглаштиради. Табиатнинг ривожланишини Шеллинг онгнинг
• шаклланиш жараёни, онгсизликдан онглилик сари ҳаракат сифатида
• тавсифлайди. Онгнинг шаклланиш механизмини Шеллинг табиатда
• қутблилик (қарама-қаршиликлар бирлиги) ва тадрижийликнинг
• мавжудлиги билан изоҳлайди. Тадрижийлик, яъни табиат эволюцияси
• босқичларини Шеллинг қутблиликда кескинликнинг пасайиши маҳсули
• сифатида тушунтиради. У жонли организмлар ноорганик шакллардан
• вужудга келади, ҳаёт эса модда синтези ва парчаланишининг
• бирлигидир, деб ҳисоблаган.

•