10-variant Talaba F. I. Sh guruh 1-topshiriq

Download 203,54 Kb. bet 5/11 Sana 18.07.2022 Hajmi 203,54 Kb. #820438

Bog'liq
Moliyaviy investitsiyalar

Bu sahifa navigatsiya:

• Moliyaviy investitsiyalar obyektlari Real investitsiyalar obyektlari
• Investitsiya faoliyati obyektlarini turkumlash
• Xorijiy investitsiyalarning tasniflanishi 6

Investitsiyafaoliyatiobyektlariningturkumlanishi

Moliyaviy investitsiyalar obyektlari			Real investitsiyalar obyektlari
Davlat va boshqa mulk egalari tomonidan chiqariladigan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlar			Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yangidan yaratiladigan va modernizatsiyalashtiriladigan asosiy fondlar va aylanma vositalar
Davlat va boshqa aksiyadorlik banklariga qo‘yiladigan maqsadli jamg‘armalar			Fan-texnika mahsulotlari, kashfiyot, ixtirolar, izlanishlar, ta’minot, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash
Bank depozitlari va boshqa mulkchilik obyektlari			G‘oyalar, intellektual boyliklar, mualliflik huquqlari (nou-xau), tajriba o‘rganish va almashish
Turli shakldagi mulkchilikka ega bo‘lish huquqlari			Yer, tabiiy resurslar va boshqa mulkchilik obyektlariga ega bo‘lish va foydalanish huquqlari

1.3.1-chizma. Investitsiya faoliyati obyektlarini turkumlash
Investorlar quyidagalarni amalga oshirishda teng huquqga ega:

• 
  kapital qo‘yilmalar shaklida investitsiya faoliyatini amalga oshirishda kapital qo‘yilmalar hajmi va yo‘nalishlarini mustaqil belgilash hamda investitsiya faoliyatining boshqa subyektlari bilan shartnomalar tuzishda kapital qo‘yilmalar hisobiga yaratilgan, sotib olingan obyektlarga egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish;
  
• 
  shartnoma yoki davlat shartnomasi orqali kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish va uning natijalariga bo‘lgan huquqni yuridik va jismoniy shaxslarga, davlat va mahalliy hokimiyatga o‘tkazish;
  
• 
  imzolangan shartnomalar asosida birgalikda kapital qo‘yilmalarni amalga
  

oshirish uchun o‘zining va jalb qilingan mablag‘larni boshqa investorlarning mablag‘lari bilan birlashtirish;

• 
  kapital qo‘yilmalarga yo‘naltirilgan mablag‘larni maqsadga muvofiq ishlatilishini nazorat qilish.
  

Investorlar kapital qo‘yilma obyektlaridan foydalanuvchilar rolida namoyon bo‘lishi mumkin. Investitsiya faoliyati subyekti uning ikki va undan ortiq funksiyalarini qo‘shib olib borish imkoniyatini beradi. Investitsiya faoliyati subyektlari davlat organlari tomonidan qo‘yilgan talablarni bajarishi hamda maqsadli ravishda kapital qo‘yilmalardan foydalanishi zarur.
Investitsiyalarni yo‘naltirish sohalari, ishlab chiqarishda ishtiroki va sarflanish ishlariga binoan investitsiya faoliyatining quyidagi obyektlarini farqlash mumkin:

• 
  xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlaridagi yangidan yaratilgan va modernizatsiyalashtirilgan (yangilangan) asosiy fondlar va aylanma mablag‘lari;
  
• 
  fan-texnika mahsulotlari, izlanishlar, ta’limot, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash;
  
• 
  intellektual g‘oyaviy boyliklar, mualliflik, ixtiro, kashfiyot huquqlari, tajriba;
  
• 
  qimmatbaho qog‘ozlar, maqsadli pul jamg‘armalari;
  
• 
  boshqa mulkchilik obyektlari;
  
• 
  mulkiy huquqlar.
  

Investitsiya faoliyatida sohalardan birini yoki bir nechtasini tanlab olish huquqiga investorlarning o‘zlari ega bo‘ladilar. Ularni hech kim soha yoki investitsiya obyektlarni tanlashga majbur eta olmaydi. U yoki bu sohani tanlashda va investitsiyalarni ma’lum bir sohaga sarflashdagi qarorlarni investorlarning o‘zlari qabul qiladilar. Investitsiyalarni amalga oshirishni esa qabul qilingan buyurtmalarni bajaruvchisi sifatida, investorni topshirig‘i asosida investitsiya faoliyatini ishtirokchilari ta’minlaydilar.
Investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun ular fuqarolarni va huquqiy shaxslarni o‘z xohishlari bilan shartnomalar asosida jalb qiladilar.
Qonunlarga tayangan holda shartnomalar asosida investitsiyalarga ega bo‘lish, ulardan foydalanish va ushbu faoliyat natijalari bo‘yicha qarorlar qabul qilishni investorlar, boshqa fuqaro va huquqiy shaxslar zimmasiga topshirish to‘g‘risida qarorlar qabul qilishlari ham mumkin. Bunday hollarda majburiyat garovi sifatida (investorning majburiyatini ta’minlash) investorning mulki qabul qilinadi. Garovga faqat qarzga oluvchining shaxsiy mulki yoki to‘la xo‘jalik olib borish huquqiga ega bo‘lgan mulk qo‘yiladi.
Investorlar investitsiya natijalariga, investitsiya obyektlariga ega bo‘lish, foydalanish, farmoyish chiqarish va reinvestitsiyalash huquqlariga egadir.
Investitsiya faoliyatidagi jarayonda subyektlar o‘rtasida bo‘ladigan munosabatlar shartnomalar asosida muvofiqlashtiriladi. Shartnomalar tuzish, sheriklarni tanlash, majburiyatlarni aniqlash va boshqa xo‘jalik munosabatlarini o‘rganish, ular qabul qilingan qonunlarga zid bo‘lmasa, faqat investitsiya faoliyati subyektlari zimmasida bo‘ladi. Har ikki tomonning kelishuviga binoan shartnomalar investitsiya faoliyatining umumiy muddatiga tuziladi.
Qabul qilingan qonunlarda investorning qator majburiyatlari bor. Bu majburiyatlar davlat idora va muassasalari oldida bajarilishi lozim bo‘lib, quyidagilardan iboratdir:

• 
  investorlar investitsiyalar hajmi va ularning manbalari to‘g‘risida moliya organlariga deklaratsiya topshirishlari lozim;
  
• 
  kapital qo‘yilishni amalga oshirish uchun tegishli rahbar va maxsus xizmat organlari tomonidan ruxsat olinishi kerak;
  
• 
  investitsiya loyihasining sanitariya-gigiyena va ekologik talablarga javob berishi to‘g‘risida ekspertiza xulosasiga ega bo‘lishi shart;
  
• 
  vijdonan raqobat qilish va yakka hokimlikka qarshi muvofiqlashtirish talablarini bajarish;
  
• 
  davlat, rahbar xodim va organlar tomonidan yuklatilgan talablarni baholash va ularga bo‘ysunish;
  
• 
  belgilangan tartibda buxgalterlik va statistik ma’lumotlar hamda hisobotlarni tegishli idoralarga o‘z vaqtida yetkazib berish.
  

Bulardan tashqari investitsiya faoliyatini har bir ishtirokchisi maxsus ishlarni bajarish uchun litsenziyaga ega bo‘lishi lozim. Litsenziya olish uchun bajarish lozim bo‘lgan ishlarning ro‘yxati va ularni amalga oshirish tartibi mumkin qadar qonunchilikda belgilanadi.
Investitsiyalashning asosiy bosqichlari quyidagilar:

1. 
   resurslarni kapital xarajatlariga aylantirish, ya’ni investitsiyalarni aniq investitsiya faoliyati obyektlariga investitsiyalash;
   
2. 
   qo‘yilgan mablag‘larni kapital qiymatining o‘sishiga aylantirish, bu investitsiyalarni pirovard iste’moli va yangi iste’mol qiymatini olish bilan harakatlanadi;
   
3. 
   kapital qiymatining foyda ko‘rinishida o‘sishi, ya’ni investitsiyalashning yakuniy maqsadi amalga oshiriladi.
   

Shunday qilib, boshlang‘ich va yakuniy bo‘g‘inlari birlashib, yangi o‘zaro bog‘liqlikni yaratadi. Daromad-resurs yakuniy natija (samara), ya’ni jamg‘arish jarayoni qayta takrorlanadi.
Kapitalning o‘sish manbasi, investitsiyalash maqsadida amalga oshirilayotgan loyihalardan olinadigan daromad.
Amaliyotda investitsiyalarning samaradorligini (IS) aniqlash uchun investitsiya foyda massasini (IF) investitsiya xarajatlariga (IX) bo‘lgan nisbati foiz ko‘rinishida olinadi:
IS = ^IF * 100% . (1.3.1)
IX
Investitsiya xarajatlarini foyda bilan solishtirish jarayoni doimiy ravishda investitsiyalash amalga oshguncha qadar (investitsion loyihaning biznes-rejasi ishlab chiqarish davrida), investitsiyalash davrida (obyektning qurilishi davrida) va investitsiyalashdan so‘ng (yangi obyektdan foydalanish davrida) davom etadi.

Har qanday yuridik shaxs vaqti-vaqti bilan yangilanishi yoki asosiy vositalar bilan to'ldirilishi kerak, bu esa katta xarajatlarga olib keladi. Tabiiyki, yirik kompaniyalar uchun bu muammo emas. Ammo agar firma mavjud bo'lsa kichik o'lcham, keyin uning moliyaviy imkoniyatlari unchalik keng emas, ya'ni siz kreditsiz qilolmaysiz. Shuning uchun bugungi kunda yuridik shaxslar ko'pincha lizing kabi xizmatga murojaat qilishadi.

Lizingning mohiyati va asosiy turlari
Lizing - bu o'z tarkibida kreditlash va ijaraning tarkibiy qismlarini malakali birlashtirgan investitsiya faoliyati turi. Lizing shartnomasini tuzish jarayonida, xuddi kreditlashda bo'lgani kabi, mijozning moliyaviy imkoniyatlarini tahlil qilish, baholash usullari esa butunlay bir xil bo'ladi. Bu fakt lizing kompaniyasi kredit beruvchi bank kabi lizing oluvchining iltimosiga ko‘ra ma’lum bir mulkni sotib olishga pul mablag‘larini qo‘yishi bilan izohlash mumkin. Bitimga qo'yilgan mablag'larni qaytarish lizing beruvchining asosiy vazifalaridan biridir. Masalan, operativ lizing ijara bilan qanday umumiylikka ega? Albatta, bu mijoz lizing to'lovlarini to'laydigan muayyan mulkni foydalanishga topshirishdir.
Adabiyotlarda lizingning to‘rtta asosiy turi mavjud: moliyaviy, xalqaro, qaytariladigan va operativ (operativ) lizing. Shuni ta'kidlash kerakki, ichida Rossiya Federatsiyasi birinchi turi eng keng tarqalgan. Umumiy rasmni baholash va tegishli xulosalar chiqarish uchun lizingning har bir turini tahlil qilish va ularning asosiy farqlovchi xususiyatlarini aniqlash maqsadga muvofiq bo'ladi.
Operatsion lizing

Keling, buni aniqlaylik. Operatsion lizing moliyaviy lizing hisoblanmaydigan lizingdir. Ya'ni, lizing ob'ektiga egalik qilish yoki undan foydalanish bilan bog'liq risklar lizing oluvchiga o'tkazilmaydi (aks holda lizing oluvchi deb ataladi). O'z navbatida, lizing beruvchi (lizing beruvchi) bu mulkni balansda ko'rsatadi.

Shuni ta'kidlash kerakki, operativ lizing shartnomasi lizingga olingan aktivlarning amortizatsiya muddatidan oshmaydigan muddatga tuziladi, shuningdek, shartnoma tegishli bo'lmaganda (faoliyatini to'xtatganda) mulk egasiga qaytarilishini nazarda tutadi. . Operatsion lizingda sug'urta, texnik xizmat ko'rsatish va boshqa tadbirlar lizing beruvchi tomonidan o'z zimmasiga oladi. Shunday qilib, lizing oluvchining umumiy to'lovlari ko'pincha lizing beruvchining aktivlarni sotib olish bilan bog'liq xarajatlarini qoplamaydi, shuning uchun shartnoma qayta-qayta tuziladi.
Operatsion lizingning xususiyatlari

Orasida asosiy xususiyatlar, operativ lizing bilan ta'minlangan, shuni ta'kidlash kerakki, xarajatlar moliyaviy lizing narxidan oshadi. Buni ro'yxatga olish xarajatlari bilan izohlash mumkin, texnik xizmat ko'rsatish va, qoida tariqasida, uy egasi (u ham ijaraga olingan mulkning egasi) sug'urta qilishni o'z zimmasiga oladi. Bundan tashqari, operatsion lizing shartnomasining muddati aktivlarning ishlashi uchun kafolat muddatidan sezilarli darajada kamroq. Shunday qilib, lizing xizmatlarini ko'rsatuvchi kompaniya, taxminan bir xil foyda olgan holda, lizing deb ataladigan mulkni bir necha marta berish imkoniyatiga ega. Tabiiyki, aktivlarning har bir yangi yetkazib berilishi bilan foyda kamayadi, bu mulkning amortizatsiyasi bilan izohlanishi mumkin. Albatta, va narx biroz kamroq bo'ladi. Va bu ijarachilar uchun yaxshi yangilik. Shuning uchun ham bugungi kunda avtomashinalar yoki boshqa mexanizatsiyalashgan uskunalarning operativ lizingi juda keng tarqalgan. Operatsion xilma-xillik va moliyaviy xilma-xillik o'rtasidagi farq nima?

Moliyaviy va operatsion lizing: o'ziga xos xususiyatlar

Operatsion moliyaviydan, birinchi navbatda, lizing shartnomasining amal qilish muddati tugagandan so'ng, aktivlar lizing oluvchining mulkiga o'tmaydi, balki lizing beruvchiga qaytariladi. Bundan tashqari, moliyaviy lizing shartnomasining tuzilishi uzoq muddatli bitimdan dalolat beradi (masalan, qimmatbaho asbob-uskunalar va avtomobillar sotib olingan taqdirda, bu muddat o'n yilgacha bo'lishi mumkin). Shuni ta'kidlash kerakki, muddat hech qanday holatda aktivlarning kafolatlangan muddatidan oshmasligi kerak. Yuqorida aytib o'tilganidek, operatsion lizing ijarachi uchun biroz qimmatroq. Ammo ro'yxatga olish, texnik xizmat ko'rsatish va sug'urtalash kabi xarajatlar uy egasi tomonidan qoplanadi.

Operatsion lizingning afzalliklari
Operatsion lizingni tahlil qilish va uni moliyaviy lizing bilan solishtirish natijasida ayrim xulosalar chiqarish mumkin. Shunday qilib, operatsion lizing bir qator afzalliklarga ega:

• 
  Qarz kapitalini jalb qilish zaruriyatini istisno qilish, chunki kompaniyaning balansida har doim qarz va kapital mablag'larining optimal nisbati saqlanadi.
  
• 
  Aktivlarni sotib olish va keyingi xizmat ko'rsatish bilan bog'liq xarajatlar operatsion lizing shartnomasi muddati davomida teng taqsimlanadi. Shunday qilib, mablag'larni bo'shatish, masalan, hech bo'lmaganda boshqasiga sarmoya kiritish maqsadga muvofiqdir qiziqarli loyihalar kompaniyalar.
  
• 
  Yuqorida qayd etilganidek, berilgan tur lizing o'z tarkibiga sug'urta, texnik xizmat ko'rsatish va ro'yxatga olish xarajatlarini o'z ichiga oladi, bu sizga moliyaviy oqimlarni kompaniyaning asosiy faoliyatiga yo'naltirilganligiga muvofiq taqsimlash imkonini beradi.
  
• 
  Rejalashtirish va byudjetlashtirish jarayoni soddalashtirilgan, chunki lizing shartnomasida ko'zda tutilgan to'lovlar miqdori oldindan belgilanadi.
  
• 
  Optimallashtirilgan soliq bazasi: ijara to'lovlari tannarxga kiritiladi va daromad solig'i bo'yicha soliq solinadigan bazani kamaytiradi. Bundan tashqari, lizing to‘lovlari bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘liq qaytariladi
  

O‘zbekiston davlat mustaqilligiga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning o‘ziga xos yo‘nalishini belgilab oldi. U iqtisodiyotning rivojlanishi va barqarorligida investitsiyalarning beqiyos o‘rin tutishini o‘z vaqtida to‘g‘ri anglab yetganligining natijasida investitsiyalarga, xususan, chet el investitsiyalariga bo‘lgan e’tiborning kuchayishi yuz berdiki, bu esa bugungi kunga kelib mamlakatimizdagi investitsiya faoliyatining rivojlantirilishiga olib keldi. Bugungi kunda rivojlangan investitsion faoliyatning yo‘lga qo‘yilishini hukumatimizning yuritayotgan oqilona investitsiya siyosatining mahsuli ekanligini ta’kidlash lozim. Zero, respublika birinchi prezidenti I.A.Karimovning “Iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish, eksport imkoniyatini kengaytirish sohasida belgilangan yo‘nalishlar kuchli investitsiya siyosatini o‘tkazish bilangina ro‘yobga chiqadi”⁴, - degan ko‘rsatmalari muhim amaliy ahamiyatga ega.

Albatta, kuchli investitsiya siyosati o‘tkazish orqaligina biz o‘z iqtisodiyotimizni yanada gullab-yashnatishimiz mumkin. Bunda xorijiy investitsiyalarning o‘rni katta hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi qonunida “Chet el investorlari asosan daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat obyektlariga qo‘shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar hamda ularga doir huquqlar, shu jumladan, intellektual mulkka doir huquqlar, chet el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el investitsiyalari” deb e’tirof etiladi⁵.
Bizningcha, xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutlaq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklaridir. Chet el investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli holda tashqi moliyalashtirish manbayiga kiradi. Ular milliy iqtisodiyotga chetdan, ularning kelishini rag‘batlantirgan holda jalb qilinadi. Lekin chet el kapitalini jalb qilishning hamma shakllari ham moliyalashtirishning tashqi manbayi bo‘lmasligi mumkin. Bu, birinchi navbatda, foiz to‘lovlari bilan qaytarishni talab etadigan kreditlar va qarzlarga taalluqli.
Chunki chet el kreditlari va xalqaro moliya institutlari qarzlari ma’lum vaqt o‘tgach asosiy qarz bilan birga belgilangan foizlarining qaytarilishini talab etadi. Chetdan jalb etiladigan xorijiy investitsiyalar bilan chet eldan kiritiladigan kreditlarninig o‘ziga xos farqlari mavjud. Bu borada xorijiy investitsiyalar risklar doirasi bilan, chet el kreditlari esa risklari kengligi bilan farqlanadi.
Chet el investitsiyalari kapital eksport qiluvchi mamlakatlarning importyor mamlakatlar iqtisodiy subyektlari hamda qo‘shma korxonalar real va moliyaviy aktivlariga kiritgan mablag‘laridir. Chet eldan investitsiyalash kapital oqimining bir iqtisodiyotdan boshqasiga chiqib ketishini bildiradi, boyliklarni yanada foydaliroq shartlarda joylashtirish va investitsiyalar chet ellikka – kapital egasiga qaytishiga qadar nisbatan uzoq vaqt davomida mablag‘lar oqimini ta’minlash maqsadlarini nazarda tutadi. Ularga oqib ketish, qochish, ya’ni mamlakatlararo ko‘chib yurish xosdir. Huquqiy nuqtayi nazardan ular o‘zlarining milliy-huquqiy sharoitlarini qabul qiluvchi mamlakatning huquqiy sharoitlariga almashtiradilar. Chet el investitsiyalari mohiyat jihatidan o‘z milliy investitsiya muhitini o‘zga muhitga almashtiradi. Xavfsizlik, daromaddorlik, kapitallashuv va likvidlikdan tashqari chet el investitsiyalarining o‘ziga xos muhim belgisi aniq maqsadlarni ko‘zlash hisoblanadi. Ularning e’tiborini tortuvchi iqtisodiyot ham o‘z maqsadlariga erishishga intiladi. Bu maqsadlar samaradorlik, ishlab chiqarishni o‘stirish, tashqi bozorlarga kirib borish yoki noiqtisodiy mazmundagi vazifalar bo‘lishi mumkin. Shu sababli, o‘zaro manfaatlarning mos tushishi, ishonchli munosabatlar, kirib borish sharoitlarini hisobga olish investitsiyalarning bir mamlakatdan boshqasiga ko‘chishining asosi hisoblanadi.
“Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi qonunga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasida chet ellik investorlar quyidagilar bo‘lishi mumkin:

• 
  chet el davlatlari, chet el davlatlarining ma’muriy yoki hududiy organlari;
  
• 
  davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan yoki xalqaro ommaviy huquq subyektlari bo‘lgan xalqaro tashkilotlar;
  
• 
  chet el davlatlarining qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan va faoliyat ko‘rsatib kelayotgan yuridik shahslar boshqa har qanday shirkatlar, tashkilotlar yoki uyushmalar;
  
• 
  chet el davlati fuqorolari bo‘lmish jismoniy shaxslar, fuqaroligi bo‘lmagan shahslar va chet ellarda doimiy yashaydigan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari.
  

Bugungi kunda chet el kapitalini milliy iqtisodiyotga kiritishda bevosita xorijiy investitsyalarning eksportini oshirish siyosati, bu siyosat bizda asosiy,
mamlakatdan tashqarida raqobatni kuchaytrishga olib keladi, bu esa, o‘z navbatida, faol investitsiya faoliyatiga undaydi.

Xorijiy investitsiyalarni turlarga ajratish mumkin. Umuman olganda, chet el investitsiyalarining tarkibini quyidagicha guruhlash mumkin (2.1.1-chizma).
2.1.1-chizma. Xorijiy investitsiyalarning tasniflanishi⁶

Download 203,54 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham: