10-sinf fizika darsligi asosida 6-mavzu

• 10-sinf fizika darsligi asosida 6-mavzu:

• Balandligi h ga teng bo‘lgan stol ustida to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakatlanayotgan sharcha (zoldir)ning harakatini kuzataylik.

• Dastlab sharcha o‘z inersiyasi bilan stolning ustki qismida to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi.

• Sharcha stolning chetidan yerga yetib kelguncha ikkita harakatda qatnashadi.
• Ya’ni, dastlabki yo‘nalishda o‘z harakatini davom ettirayotganligi hamda vertikal yo‘nalishda harakatlanib, pastga tushayotganligini ko‘ramiz.

• Sharchaning bu harakati biror balandlikdan gorizontal otilgan jismning harakatiga misoldir.
• Bu harakatni tavsiflash uchun XOY koordinata sistemasini tanlab olib, uni otilish nuqtasiga bog‘laymiz (1.10-rasm).

• Havoning qarshiligi hisobga olinmas darajada kichik bo‘lganda, jism gorizontal yo‘nalishda o‘zgarmas v0 tezlik bilan tekis harakat qiladi.

• Shuning uchun istalgan t vaqtdan keyingi gorizontal yo‘nalishdagi ko‘chishi yoki uchish uzoqligi quyidagicha hisoblanadi:

• Jism tezligining x va y o‘qlardagi proyeksiyalari quyidagicha ifodalanadi:

• Jism vertikal yo‘nalishda esa h balandlikdan boshlang‘ich tezliksiz tekis tezlanuvchan harakat qilib erkin tushadi.

• Shuning uchun istalgan t vaqtdan keyingi vertikal yo‘nalish bo‘yicha vaziyati quyidagicha hisoblanadi:

• Gorizontal otilgan jismning XOY tekislikdagi harakat trayek toriya sining tenglamasi (1.21) va (1.23) ifodalarga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi:

• (1.24) ifoda parabola tenglamasini ifodalaydi. Demak, gorizontal otilgan jism parabola chizig‘i bo‘ylab harakat qiladi. h balandlikdan otilgan jismning uchish vaqti

• ifoda yordamida aniqlanadi. U holda jismning uchish uzoqligi

• Gorizontal otilgan jism bir vaqtning o‘zida gorizontal yo‘nalishda tekis va vertikal yo‘nalishda tekis tezlanuvchan harakat qilib, erkin tushadi.

• Harakatning oxiridagi (t vaqt o‘tgandan keyin) gorizontal va vertikal yo‘nalishidagi tezliklar mos ravishda vx = v0 va v y = g · t bo‘ladi. U holda jismning yerga tushishidagi tezligi quyidagicha aniqlanadi:

• Egri chiziq bo‘ylab harakatlanayotgan jismning ko‘chishi uning bosib o‘tgan yo‘liga teng bo‘lmaydi.
• Shuningdek, gorizontal otilgan jismning harakati davomida tezlik vektorining moduli va yo‘nalishi uzliksiz o‘zgarib turadi.