10-mavzu. Urugmevalilarni quritish tartibi reja

3. Uzumni sun’iy quritish usullari. Uzumni sun’iy quritish usullari juda ko‘p bo‘lib, bular ichida PKS-80 quyosh nuri va elektr toki yordamida ishlaydigan E-500, gaz yoki suyuq yoqilg‘ida ishlaydigan USD-2 rusumli sun’iy quritgichlar mavjud.
Ular Respublikamiz bog‘ va tokzorlarida maxsus ko‘rik va sinovdan o‘tkazilgan. Lekin bugungi kunda bunday sun’iy quritish apparatlarini ishlatish iqtisodiy tomonidan o‘zini oqlay olmaydi. Bular ichida eng zamonaviy, shu kunning talablariga javob beradigan uzum mahsulotini sun’iy quritgichi SKO-90 m hisoblanadi.
Akademik R.R.Shreder nomidagi ilmiy ishlab chiqarish birlashmasining Samarqand filiali va Ukraina fanlar akademiyasining olimlari bilan hamkorlikda uzumni SKO-90 m konveyyer quritgich moslamasi ishlab chiqilgan. Bu quritgich soatiga 25000 kkal issiqlik energiyasini ishlab chiqaradigan to‘rtta isitish generatori mavjud bo‘lib, TG-2,5 A rusumli moslamadan issiqlik energiyasini oladi.
Isitilgan havo ventilyator yordamida sekundiga 1,5 m tezligida quritish kamerasiga uzatiladi, kamera ichida beshta transportyor tasma mavjud. Dastlabki quritish davrida kamera harorati 90 ⁰S ga yetkaziladi, so‘ng asta sekin harorat pasayib, 80-85 ⁰S va undan keyin esa 60 ⁰S ga tushurib quritiladi.
Uzumni mazkur usulda quritish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Bunda uzum eng avval ochiq havoda, maydonda quritiladi va quritishning ikkinchi davrida esa, ya’ni quyosh faolligi pasaygan davrida oftobda so‘ligan uzumlar yig‘ib olingan quritgichda quritiladi. Uzumni ochiq havoda quritish natijasida yoqilg‘i sarfi kamayadi, quritgichlarning unumdorligi ortadi, ya’ni murakkab usulda quritilganda bir soatda 170 kg quruq mahsulot tayyorlanadi. Ayni paytda bir soatda 40 kg yoqilg‘i sarflanadi va sifatli mahsulot 25-26% ni tashkil etadi.
Shtabel quritish usuli shundan iboratki, unda navlarga ajratilgan va tekshirilgan uzumlarning tusli va rangsiz bo‘lgan navlari 0,3-0,4% li qaynayotgan ishqor eritmasida 5-7 soniya davomida tutib turiladi yoki uzum g‘ujumlariga sulfidli kislota eritmasi bilan namli ishlov beriladi. So‘ng esa ularni yog‘och padnislarga yoyiladi.
Bundan tashqari yana gazsimon oltingugurt angidrid bilan balon orqali yoki oltingugurt yoqish yo‘li bilan olinadigan gaz yordamida ham dudlanadi. Buning uchun bir kilogramm yangi uzilgan uzumga 0,5-0,8 g oltingugurt yoki 0,4-0,1 g oltingugurt angidridi sarflanadi. Och rangli uzumni dudlash vaqti 1,0-1,5 soat, och pushti rangdagi uzumlarni dudlash 30-40 daqiqa davom etadi.
Mahsulot tarkibidagi oltingugurt miqdori meyoriga muvofiq bo‘lishi kerak. Quritilgan uzum tarkibida oltingugurt angidridni umumiy miqdori 0,01% dan oshmasligi kerak. Dudlash ishlari statsionar kameralarda o‘tkaziladi. Javon fanerdan tayyorlanadi. Uning hajmi 105x150x95 sm bo‘lgan past qismi ochiq quti. Yerga 12-14 ta padnis qo‘yiladi va quti bilan yopib, uning ostidagi padnislarning ostiga to‘rtburchak tunuka tovoqda yonayotgan oltingugurt qo‘yiladi.
Katta xo‘jaliklarda hajmi 3,5x3,5 yoki 4x2,5 metr bo‘lgan xom g‘ishtdan qurilgan statsionar dudlash kameralari juda qulaydir. Eshiklar mahkam berkitiladigan bo‘lib, devori tuproq va sement qorishmasi bilan suvoq qilinadi. Yer sathlari sementlangan yoki loy bilan yaxshi zichlangan bo‘lishi kerak. Eshik qarshisiga cho‘yan plitali o‘choq qurilib, oltingugurt yoqiladi va quvur orqali kameraga yuboriladi.
Bunday kameraga 200 dona padnis joylashtirish va mavsum davomida esa 100 tonnadan ortiq uzumni sulfitlash mumkin. Shtabel usulida quritishdan oldin uzumni sulfitlash quritilgan uzumning jalb etadigan rangdor to‘liq ko‘rinishini saqlab qolishga, «S» vitaminning yaxshi saqlanishiga va tarkibidagi qand moddasi ham kam yo‘qotilgan holda, hamda mahsulotni qurt qumursqalardan va mikrorganizmlardan saqlashga yordam beradi.
Padnislarda sulfitlangan uzumlar shiyponga 15-18 tadan taxlanadi. Har bir to‘p taxlab qo‘yilgan padnisga usti yana bir bo‘sh padnis bilan berkitiladi. Bu esa quritilgan uzumlar bir xil oltin rangda bo‘lishini ta’minlaydi. 4-5 kundan keyin uzumlar ag‘dariladi va padnislar o‘rni (pastki padnis yuqoriga, yuqoridagi padnislar esa pastga) almashtiriladi. Birinchi qatordan 20-25 sm masofada 2-qator taxlab chiqiladi va o‘tish uchun 80 sm li yo‘lakcha qoldiriladi va shu tartibda padnislarni 2 qator shtabel usulida joylashtirish davom etadi.
Quritish ob-havo sharoitiga qarab 14-21 kun davom etadi. Bunday usulda quritilganda 27-32% kishmish, 26-27% mayiz olinadi. quritilgan uzum 6882-99 GOST talabiga muvofiq bo‘lishi kerak. Shtabel quritish usulida yaxshi sifatli mahsulot olinib, undan chiqadigan quruq mahsulot miqdori ortadi. Oftobi usulida quritishga nisbatan shtabel usulida quritilganda iqtisodiy samaradorlik birqancha yuqori bo‘ladi.
Oq kishmish navidan quritilgan uzum oltin rang sabza va Kattaqo‘rg‘on, Sultoni hamda Nimrang navlaridan olingan mahsulot esa oltin rang germiyon deb ataladi.