10-Мавзу. Улгуржи товар айланиши (6 соат) 1-Қисм. Бозор иқтисодиёти шароитида улгуржи савдонинг зарурати, моҳияти ва аҳамияти (2 соат)

10.1.2. Улгуржи савдонинг товар айланиши кўрсаткичлари, уларни таснифи ва тавсифи
Улгуржи товар айланиши улгуржи савдо корхоналарининг асосий кўрсаткичи ҳисобланади. Унинг ҳажми, таркиби ва товар ҳаракатининг шаклларига боғлик, ҳолда улгуржи савдо корхонаси хўжалик фаолиятининг бошқа кўрсаткичлари аниқланади (харажатлар, даромадлар, фойда ва ҳ,.к.). Улгуржи товар айланиши товарларнинг иқтисодий айланмасини якунламайди, балки уларнинг истеъмолчилар томон давомли ҳаракатини акс эттиради. Улгуржи товар айланиш деганда, корхона ва ташкилотлар томонидан муайян вақт оралиғида бошқа корхона ва ташкилотларга кейинчалик қайта сотиши ёки қайта ишлаши учун сотилган товарлар ҳажми тушунилади. Яъни, улгуржи товар айланиши деганда, корхоналарда сотилган барча товарлар ҳажми эмас, балки қайта сотиш ҳажми назарда тутилади.
Улгуржи товар айланиши қуйидаги белгилари бўйича фарқланади:

• 
  товар ресурсларининг белгиланган йўналишлари бўйича;
  
• 
  ишлаб чиқариш соҳасидан муомала соҳасига товар ҳаракатининг шаклларига қараб;
  

• 
  етказиб берилган товарлар учун саноат корхоналари, улгуржи ва чакана савдо корхоналари ҳамда бошқа истеъмолчилар ўртасидаги ҳисоб-китоблар ҳарактерига кўра.
  

Товар ресурслари йўналишига қараб улгуржи товар айланиши қуйидагиларга бўлинади: харидорларга товарлар сотиш бўйича улгуржи товар айланиши; вилоятлар ўртасидаги улгуржи товарлар айланиши; турли савдо билан шуғулланувчи тизимлар ўртасидаги улгуржи товар айланиши; тизим ичидаги улгуржи товар айланиши.
Улгуржи товар айланишининг асосий кўрсаткичлари куйидагилардан
иборат бўлади:

• 
  улгуржи товар айланишининг умумий ҳажми;
  
• 
  омбор улгуржи товар айланиши;
  
• 
  транзит улгуржи товар айланиши; (тўланган транзит ва тўланмаган транзит).
  
• 
  товар заҳираси (давр бошига ва охирига);
  
• 
  товарларни келиши;
  

Ушбу кўрсаткичлар барчаси товар ассортименти бўйича ҳам ҳисоб китоб ва таҳлил қилинади, режалаштирилади, прогнозлаштирилади.
Товар заҳиралари тушунчаси, турлари кўрсаткичлари чакана савдодаги билан ўхшаш бўлиб, уларни савдода чакана товар айланиши ўрнига улгуржи омбор товар айланиши, ҳамда майда улгуржи товар айланиши кўрсаткичлари (агарда амалда бўлса) ишлатилади. (Чакана товар айланиши мавзусига қаралсин).
Юқорида келтирилган кўрсаткичлар бир - бири билан ўзаро боғлиқликда, чунки уларни бир қисми ресурс, яъни таклиф кўрсаткичларини ифода қилади, иккинчи қисми эса талаб микдорини белгилайди. Шу сабабли уларни ўзаро боғлиқлиги товар айланиш балансида ўз ифодасини топади. Товар айланиш баланси формуласи қуйидаги шаклда ёзилади: