Мoдeллaштириш зaрурaти. Рeaл ҳaёт билaн тўғридaн-тўғри ўзaрo мунoсaбaтдa бўлиш ўрнигa мoдeл ишлaтишни шaрт қилиб қўядигaн бир нeчa сaбaблaр мaвжуд. Улaргa кўпчилик тaшкилoтлaрдa вaзиятлaрнинг тaбиий мурaккaблиги, рeaл ҳaётдa, зaрур бўлгaндa, илмий тaжрибaлaрни ўткaзишнинг имкoни бўлмaслиги вa рaҳбaриятнинг кeлaжaккa қaрaши тaaллуқлидир.
Мурaккaблик. Ҳaммa мeнeжмeнт мaктaблaридa бўлгaни- дeк, мeнeжмeнт илми рeaл oлaмнинг тaшкилoт муaммoлaри- ни ҳaл этишдa фoйдaли бўлишигa интилaди. Инсoннинг мoдeл ёрдaмидa рeaллик билaн ўзaрo мунoсaбaтдa бўлгaнидa қoбилиятлaрининг oшиши ғaлaти кўриниши мумкин. Aммo бу шундaй, чунки тaшкилoтнинг рeaл ҳaёти ниҳoятдa мурaккaб вa муaйян муaммoгa тaaллуқли ўзгaрувчaн миқдoрлaрнинг фaктик сoни ҳaр бир кишининг қoбилиятидaн aнчa oртиқ бўлaди ҳaмдa уни рeaл ҳaётни мoдeллaштириш ёрдaмидa сoддaлaштириб aнглaш мумкин.
Менежмент фанининг буюк олимларидан бири Тeйлoр киши aқл-зaкoвaтигa кaттa эътибoр бeргaн. Мaсaлaн, у ташкилот раҳбари қуйидaги тўққиз сифaтгa эга бўлиши кeрaклигини тaъкидлaгaн:
Aқл-зaкoвaтгa.
Мaълум мaълумoтгa.
Иш тaжрибaсигa.
Oдoбгa.
Ғaйрaтгa.
Зийрaкликкa.
Ҳaлoлликкa.
Тўғри фикр юритишгa.
Яxши сaлoмaтликкa.
Шу билaн биргa Тeйлoр бу сифaтлaрнинг бaрчaсигa эга бўлгaн кишини тoпиш жудa мушкул экaнлигини aйтгaн. Кўпчилик фaқaт учтa сифaтгa эга бўлaди – улaр oддий иш ҳaқи тўлaнaдигaн ишгa oлиниши мумкин. Бу сифaтлaрнинг тўрттaсигa эгa бўлгaн киши нисбaтaн кўп ҳaқ тўлaнaдигaн ишгa oлиниши кeрaк. Бeштa сифaтни ўзидa жaм этгaн кишини тoпиш aнчa мушкул, oлти, eтти, сaккиз сифaтгa эга кишини тoпиб бўлмaйди. Aгaр юқoридa сaнaб ўтилгaн тўққиз сифaтгa эга бўлгaн киши тoпилсa, уни кичик раҳбар лaвoзимигa эмас, бoшқaрувчи лaвoзимигa қaбул қилиш лoзим.
Кузатишларимиз бугунги кунда таълим муассасаларини илмий-методик асосда бошқаришда:
узлуксиз таълим босқичлари орасида узвийликнинг тўла таъминланмаганлиги;
раҳбар кадрларнинг касбий, илмий-методик тайёргарлиги таълим мазмуни ва унинг методик таъминотидан орқада қолиши;
аксарият мактаб раҳбарларида ижодий ва ижтимоий фаоллик, ғоявий-сиёсий етуклиги етарли даражада эмаслиги;
умумий ўрта таълим мактаб раҳбарларини тайёрлаш тизимининг илмий-назарий ҳамда методик жиҳатдан етарлича асосланмаганлиги, бу жараёнда замонавий педагогик, ахборот ва инновацион технологиялардан фойдаланиш учун зарур бўлган методик билим, кўникма ва малакаларни эгаллашга эътибор берилмаслик каби нуқсонлар мавжуд эканлиги тасдиқланмоқда.
Таълим муассасаларида таълим мақсадларини аниқлаш маълум ички ва ташқи шарт-шароитлар билан белгиланади. Бунда мактабдаги ижтимоий педагогик муҳит ҳамда Давлат таълим стандартлари алоҳида аҳамиятга эга. Шу билан бир қаторда реал таълим жараёнини аниқловчи таянч ўқув режа ва дастурлари ҳам муҳим ўрин тутади.
Булар ташқи талаблар бўлиб, у мактабнинг аниқ ва мавжуд имкониятлари билан мос келиши таълим муассасаси вазифаларини белгилаш учун меъёрий асос бўлиб хизмат қилади. Аммо бу вазифалар таълим жараёнининг аниқ мақсадларини ойдинлаштирмайди. Мактабнинг умумий вазифаси қуйидаги саволларга бериладиган жавоблар билан белгиланади:
мактаб ўз фаолиятини айнан кимлар ва қандай таълим эҳтиёжла- рига йўналтиради? Вазифани белгилаш бу – ижтимоий буюртмага кўр-кўрона эргашиш ёки фақат мактабнинг ички иши бўлиб қолмай, балки ташқи ҳамда ички эҳтиёж ва имкониятлар тенг келиши билан белгиланадими?;
у ўқувчиларнинг қандай контингентини ҳисобга олади? Бу саволларга бериладиган жавоблар умумий ёки ихтисослашган мактабларнинг ҳар бири учун алоҳида-алоҳида бўладими?
мактаб қандай даражадаги таълим хизматларини кўрсата олади? мактаб учун қандай таълим вазифалари устувор?
таълим хизматларидан ташқари, мактаб ўқувчиларига яна нималарни таклиф қилиши мумкин?
мактаб ўз ходимлари учун нималар қила олади?
мактаб кенг ижтимоий доирага нисбатан ҳудудий таълим тизими учун қандай тайёрланаяпти? Шуни қайд этиш лозимки, мактабнинг вазифаларини мунтазам танлаш ушбу ҳудуддаги бутун аҳолининг манфаатларини ифодаловчи таълим тизими ходимлари билан мослашган бўлиши лозим.
Таълим муассасалари раҳбарларининг касбий-педагогик тайёргарлиги – бу уларнинг илмий-назарий, психологик-педагогик, илмий-методик тайёргарлиги, ғоявий-сиёсий ва маънавий-ахлоқий етуклигидан иборат.
Касбий-педагогик тайёргарликнинг таркибий қисмлари бир-бирини тўлдиради, ўзаро узвий равишда шаклланиб, ривожланади, раҳбарнинг мазкур таркибий қисмлар бўйича эгаллаган билим, кўникма ва малакалари педагогик фаолиятда қўлланилади. Шу сабабли, раҳбарнинг илмий-методик тайёргарлиги касбий-педагогик тайёргарликнинг таркибий қисмлари ичида асосий ўринни эгаллайди.
Амалдаги меъёрий ҳужжатларда белгиланган таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг тамойилларидан келиб чиққан ҳолда таълим муассасаларида ўқув-тарбия жараёнини ташкил этиш ва уни такомиллаштириш ҳамда раҳбарлик фаолиятини ривожлантириш асосий вазифалардан бири ҳисобланади.
Ҳозирги даврда таълим муассасаларига юқори идоралардан тушган буйруқлар, кўрсатма, қарорлар, низомлар, йўриқномаларни кўр-кўрона, номигагина ижрочилар эмас, балки ўз фаолиятига жиддий қарайдиган, ҳар бир бажараётган вазифасига ижодий ёндашадиган раҳбар тайинланишини даврнинг ўзи тақозо этмоқда. Чунки раҳбарнинг теран тафаккури ва кенг дунёқараши, замон талабига жавоб берадиган, педагогика, психология, бошқарув илмидан хабардорлиги, ижодий фазилат ва хислатларга, иймон-эътиқодга, муомала маданиятига эга, ижтимоий фаол, ташкилотчи ва тадбиркорлиги у бошқараётган таълим муассасасининг келгусидаги самарали фаолиятини белгилайди.
Намунали раҳбар бирданига пайдо бўлиб қолмайди. У ҳам муайян муҳит ва шароитда шаклланади. Айниқса, унинг кўп йиллик меҳнати, турли синовларга мослашиши, жамоани ўз ортидан эргаштира олиши охир-оқибатда унинг раҳбарлик тажрибасини, маҳоратини ва ўзига хос мактабини юзага чиқаради.
Ҳозирги кунда кўпни кўрган, тажрибали мактаб раҳбарлари билан бир қаторда эндигина иш бошлаган, ҳали керакли тажриба ва малакага эга бўлмаган ёш раҳбарлар ҳам фаолият кўрсатишади. Улар янги лавозимда бирданига ишни рисоладагидай ташкил этолмасликлари мумкин. Шундай пайтда жамоани оқилона бошқариб кетишига замин яратадиган, ўзларининг кўп йиллик тажриба, маслаҳат ва йўл-йўриқлар кўрсатадиган раҳнамо, устоз керак бўлади.
Раҳбарлик фаолиятининг энг нозик жиҳати – бу ўқув муассасасида ўқитувчи ва ходимлар билан иш олиб бориш, улар фаолиятини ташкил этиш, педагогик жамоани бир мақсад-муддао йўлида бирлаштириш, уларнинг ҳурматини қозониш, севимли раҳбарига айланиш ҳисобланади. Бу эса раҳбардан ижтимоий психология, мулоқот санъати ва маҳорати тўғрисидаги билим, кўникма ва малакаларга ҳамда коммуникатив, конструктив ва ташкилотчилик қобилиятларга эга бўлишни талаб этади.
Инсон бахт-саодатга, комилликка интилиб яшаши табиий бир ҳол. “Ҳар бир инсон бошидан комил эмас, аммо туғма равишда ўзига хос бўлган ички шуур ила босқичма-босқич комилликка жиддий жаҳд билан интилади”, деб ёзади А. Форобий. Уларнинг ушбу фикрларидан келиб чиқиб жавоб топадиган бўлсак, раҳбарнинг шахсий хусусиятини ҳам тарбияласа бўлади. Албатта, бунда биз потенциал имконияти бор шахсни назарда тутишимиз керак.
Бошқарув педагогикаси ёки тадқиқотчи олимларнинг илмий-назарий қарашлари билан бирга бу масалага ҳаётий тажрибалар асосида баъзи бир ёндашув ва фикрлар билдириш фойдадан ҳоли бўлмайди. Унда янги раҳбар қандай қилиб педагогик жамоа ҳурматини қозониши мумкинлиги, шунингдек “муаммоли” хо у ўқувчиларнинг қандай контингентини ҳисобга олади? Бу са- волларга бериладиган жавоблар умумий ёки ихтисослашган макта- бларнинг ҳар бири учун алоҳида-алоҳида бўладими?
мактаб қандай даражадаги таълим хизматларини кўрсата олади? мактаб учун қандай таълим вазифалари устувор?
таълим хизматларидан ташқари, мактаб ўқувчиларига яна нималарни таклиф қилиши мумкин?
мактаб ўз ходимлари учун нималар қила олади?
мактаб кенг ижтимоий доирага нисбатан ҳудудий таълим тизими учун қандай тайёрланаяпти? Шуни қайд этиш лозимки, мактабнинг вазифаларини мунтазам танлаш ушбу ҳудуддаги бутун аҳоли- нинг манфаатларини ифодаловчи таълим тизими ходимлари билан мослашган бўлиши лозим.
Таълим муассасалари раҳбарларининг касбий-педагогик тайёргарлиги – бу уларнинг илмий-назарий, психологик-педагогик, илмий-методик тайёргарлиги, ғоявий-сиёсий ва маънавий-ахлоқий етуклигидан иборат.
Касбий-педагогик тайёргарликнинг таркибий қисмлари бир-бирини тўлдиради, ўзаро узвий равишда шаклланиб, ривожланади, раҳбарнинг мазкур таркибий қисмлар бўйича эгаллаган билим, кўникма ва малакалари педагогик фаолиятда қўлланилади. Шу сабабли, раҳбарнинг илмий-методик тайёргарлиги касбий-педагогик тайёргарликнинг таркибий қисмлари ичида асосий ўринни эгаллайди.
Амалдаги меъёрий ҳужжатларда белгиланган таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг тамойилларидан келиб чиққан ҳолда таълим муассасаларида ўқув-тарбия жараёнини ташкил этиш ва уни такомиллаштириш ҳамда раҳбарлик фаолиятини ривожлантириш асосий вазифалардан бири ҳисобланади.
Ҳозирги даврда таълим муассасаларига юқори идоралардан тушган буйруқлар, кўрсатма, қарорлар, низомлар, йўриқномаларни кўр-кўрона, номигагина ижрочилар эмас, балки ўз фаолиятига жиддий қарайдиган, ҳар бир бажараётган вазифасига ижодий ёндашадиган раҳбар тайинланишини даврнинг ўзи тақозо этмоқда. Чунки раҳбарнинг теран тафаккури ва кенг дунёқараши, замон талабига жавоб берадиган, педагогика, психология, бошқарув илмидан хабардорлиги, ижодий фазилат ва хислатларга, иймон-эътиқодга, муомала маданиятига эга, ижтимоий фаол, ташкилотчи ва тадбиркорлиги у бошқараётган таълим муассасасининг келгусидаги самарали фаолиятини белгилайди.
Намунали раҳбар бирданига пайдо бўлиб қолмайди. У ҳам муайян муҳит ва шароитда шаклланади. Айниқса, унинг кўп йиллик меҳнати, турли синовларга мослашиши, жамоани ўз ортидан эргаштира олиши охир-оқибатда унинг раҳбарлик тажрибасини, маҳоратини ва ўзига хос мактабини юзага чиқаради.
Ҳозирги кунда кўпни кўрган, тажрибали мактаб раҳбарлари билан бир қаторда эндигина иш бошлаган, ҳали керакли тажриба ва малакага эга бўлмаган ёш раҳбарлар ҳам фаолият кўрсатишади. Улар янги лавозимда бирданига ишни рисоладагидай ташкил этолмасликлари мумкин. Шундай пайтда жамоани оқилона бошқариб кетишига замин яратадиган, ўзларининг кўп йиллик тажриба, маслаҳат ва йўл-йўриқлар кўрсатадиган раҳнамо, устоз керак бўлади.
Раҳбарлик фаолиятининг энг нозик жиҳати – бу ўқув муассасасида ўқитувчи ва ходимлар билан иш олиб бориш, улар фаолиятини ташкил этиш, педагогик жамоани бир мақсад-муддао йўлида бирлаштириш, уларнинг ҳурматини қозониш, севимли раҳбарига айланиш ҳисобланади. Бу эса раҳбардан ижтимоий психология, мулоқот санъати ва маҳорати тўғрисидаги билим, кўникма ва малакаларга ҳамда коммуникатив, конструктив ва ташкилотчилик қобилиятларга эга бўлишни талаб этади.
Инсон бахт-саодатга, комилликка интилиб яшаши табиий бир ҳол. “Ҳар бир инсон бошидан комил эмас, аммо туғма равишда ўзига хос бўлган ички шуур ила босқичма-босқич комилликка жиддий жаҳд билан интилади”, деб ёзади А. Форобий. Уларнинг ушбу фикрларидан келиб чиқиб жавоб топадиган бўлсак, раҳбарнинг шахсий хусусиятини ҳам тарбияласа бўлади. Албатта, бунда биз потенциал имконияти бор шахсни назарда тутишимиз керак.
Do'stlaringiz bilan baham: |