10-мавзу: тафаккур

3. Тафаккур шакллари ва турлари

• Тафаккур активлигига қараб ихтиёрсиз (интуитив) ва ихтиёрий (аналитик) тафаккур турларига ажратилади. Интуиция деб, мантиқий тафаккур ёрдамида кўп вақтлар давомида ҳал килинмаган ақлий вазифаларнинг тўсатдан, кутилмаганда ҳал килиниб қолиши жараёни аталади. Шахснинг муайян соҳадаги ҳаётий ёки илмий тажрибаларига асосланган интеллектуал сезгирлигидан иборат фаолиятдир.
• Кўпинча ихтиёрий тафаккур жараёни мулоҳаза, мухокама, исботлаш, гипотеза қилиш каби шаклларда намоён бўлади.
• Бундан ташкари ихтиёрий тафаккурга танқидий ёки назорат (контрол) тафаккур ҳам киради.
• Нарса ва ҳодисаларни атрофлича билиш учун, объектив баҳо бериш зарурияти туғилади, бу эса ўз навбатида, фикр юритиш кўлами кенг, аналитик-синтетик фаолият доираси мустаҳкам бўлишни талаб қилади.

• Ижодий тафаккур мураккаб билиш фаолиятидан бири бўлиб тадрижий равишда, изчил ўзаро боғланган жараёнлардан ташкил топади: даставвал саволлар туғилади, вазифа аниқланади, масаланн ечиш ёки саволларга жавоб қидириш жараёни вужудга келади.
• Ижодий тафаккурнинг навбатдаги компонентлари қуйидагича акс эттирилади: қўйидаги саволларга жавоб излаш, масалани ечишга ёрдам берадиган йўллар, усуллар, воситалар, қоидалар ва кўникмаларни қидириш, уларни танлаш ҳамда мазкур фаолиятда уларни татбиқ қилиш ва бошқалар.
• Ижодий тафаккур ижодий ҳаёл билан узвий алоқада бўлади. Шунинг учун инсон амалий фаолиятида бир талай саволларга жавобларни хаёл ёрдами билан топади.
• Ижодий тафаккур билан масала ечиш ўзаро узвий боғланган билиш жараёнларидир. Лекин ижодий тафаккурни масала воситасига айлантириб юбориш мутлақо мумкин эмас. Шунинг учун уларнинг нозик жиҳатларини фарқлаб олиш мақсадга мувофиқдир.

• Муаммоли вазият билан масала ечишнинг ўзаро тафовути борми? Деган саволга қуйидагича жавоб берса бўлади.
• Одатда муаммоли вазият вужудга келганда одам фавқулодда ҳеч кутилмаган, нотаниш, тушунилиши мураккаб бўлган, номаълум нарса ва ҳодисалар билан учрашади. Ақлий зўр бериш натижасида ирода сифатларини ишга солиш орқали муаммоли вазият англашилган масалага айланади.