10-Мавзу: тадбиркорлик фаолияти. Тадбиркорлик капитали ва унинг айланиши. Дарс ўқув мақсади

4-савол. Ҳар бир корхона ўз фаолиятини амалга ошириш учун маълум миқдордаги ишлаб чиқариш воситаларига ишлаб чиқаришда қатнашмайдиган, яъни меҳнат қилувчиларга маданий-маиший хизмат курсатиш воситаларига ва пул маблағларига эга бўлади. Бу воситалар ишлаб чиқаришни олиб бориш учун моддий восита бўлиб хизмат қилади.
Корхоналар ихтиёридаги ҳамма моддий ва пул маблағлари биргаликда корхона фондлари дейилади. Корхона фондлари икки қисмга бўлинади:
Ишлаб чиқариш фондлари
Ноишлаб чиқариш фондлари.
Ишлаб чиқариш фондлари деганда, корхонанинг ишлаб чиқаришда хизмат қилиб, унда қатнашадиган моддий воситалар ва пул мублағлари тушунилади.
Ноишлаб чиқариш фондлари деганда эса, ишлаб чиқариш соҳасида қатнашмайдиган ва меҳнат қилувчиларга маданий-маиший хизмат кўрсатишда ишлатиладиган фондлар тушунилади.
Корхона ишлаб чиқариш фондлари ишлаб чиқариш ва муомала жараёнида доимо ҳаракатда бўлади ва уч босқични босиб ўтади. Ишлаб чиқаришга сарфланадиган ҳар қандай маблағ ўз ҳаракатини пул шаклидан бошлайди. Пул (П), ишлаб чиқариш воситалари (Ив) ва ишчи кучи (Ик) сотиб олиш учун ҳаражатланади.
Бу ҳолда пул шунчаки товар сотиб олишгина эмас, балки ишлаб чиқариш учун зарур бўлган омилларни сотиб олишга сарфланади. Ушбу жараён пул фондлари ўз ҳаражатининг биринчи босқичини босиб ўтади:
Ив
П – Т
Ик
Мазкур жараёнда маблаглар пул кўринишидан унумли шаклга айланади, сотиб олинган ишлаб чиқариш воситаларининг ишчи кучи билан муомаласи содир бўлади, сўнгра фондлар ҳаракатида иккинчи босқич ишлаб чиқариш (Ич) жараёни содир бўлади ва унинг натижасида қиймат – товар шаклини олади. Бу ерда ҳосил бўлган товарлар қиймати ишлаб чикариш ва ишчи кучига сарфланган қийматдан ортиқ бўлади.
Ив
Т ...И..Т¹
Ик
Чунки, ишчилар меҳнат жараёнида ишлаб чиқариш воситаларини унумли ишлатиб ҳосил қилинган товарлар қийматидан улар яратган қўшимча маҳсулот қиймати мавжуд.
Учинчи босқичда – ишлаб чиқаришга товарларни сотиш жараёни ва бунинг натижасида унумли товарларнинг пул кўринишига ўтиши, яъни
Т¹ - П¹ содир бўлади.

Ушбу босқичда товарлар пул шаклини олади ва маблағлар ўзининг дастлабки шаклига қайтиб келади. Дастлаб пул шаклида, аммо миқдор жиҳатдан кўпроқ бўлиб қайтиб келади. Шу сабабдан бу жараённи

П = П + П деб ифодалаш мумкин.

Демак, корхона маблағлари (фондлари)нинг бир кўринишидан иккинчи кўринишга ўтиши жараёнини фондларнинг айланиши дейилади. Худди шунингдек, маблағларнинг юқорида уч босқичи ўз ҳаракати давомида босиб ўтиши ва яна дастлабки шаклига қайтиши фондларнинг доиравий айланиши дейилади. Буни тўлалигича қўйидагича ифодалаш мумкин:

Ив
П-----Т ...И...Т¹...П¹
Ик

Доиравий айланишнинг биринчи ва учинчи босқичида муомала соҳасида, иккинчи босқичи ишлаб чиқариш соҳаси рўй беради.

Ҳар бир босқичда фондлар муайян ҳаракат шаклига киради. Биринчи босқичда у пул шаклида, иккинчи босқичда унумли фонд, учинчи босқичда эса товар шаклида юзага чиқади. Корхона фондлари доиравий айланиш жараёнида унинг ҳар-бир босқичида алоҳида вазифани бажаради ва шунинг учун биз фондларнинг функсионал шакллари ҳам дейишимиз мумкин.
Фондларнинг доиравий айланишининг энг муҳим шарти унинг узлуксиз ҳаракатда бўлишидир. Ишлаб чиқарувчилар бир вақтнинг ўзида ҳам ишлаб чиқариш воситаларини сотиб оладилар, маҳсулот ишлаб чиқарадилар ва уни реализация қилиш билан шуғулланадилар. Шу жараёнда узилиш бўлмаслиги керак. Шунда корхона қуп фойда олиши мумкин. Шунинг учун бу доиравий айланиш қанчалик тез бўлса, шунчалик яхши ҳисобланади. ўз меҳнатига асосланган шахсий мулкчилик шароитида, оилавий жамоа корхоналарида доиравий айланишнинг биринчи босқичида Т-Ик мавжуд бўлмайди, чунки Ик- ишчи кучига сарфланадиган ҳаражат ўзларида қолади. Бу ҳол коллектив ижарага давлатдан олинган корхоналар учун ҳам ҳарактерли.
Корхона маблағлари (фондлари)нинг ҳаракати бир доиравий йўналиш билан тўхтаб қолмайди, балки узлуксиз давом этиб такрорланиб туради.
Доиравий айланишларнинг бундай узлуксиз такрорланиб, янгиланиб туриши корхона маблағларининг айланиши дейилади.
Унумли маблағлар (капитал ёки фондлар) унинг айрим қисмлари турли тезликда ҳаракат қилиши туфайли сарфланган маблағларнинг айланиш тезлиги турлича бўлади. Масалан, истеъмол қилинган хом ашё ва материаллар қиймати бир неча доиравий айланишдан кейин ўзининг бошланғич шаклига қайтади.
Фондларнинг айланиш тезлиги улардан фойдаланиш самарадорлигига жиддий таъсир қурсатади. Айланиш тезлиги муайян давр ичида (А) қилинган айланишлар сони (П) ёки бир айланишнинг узун қисқалиги (а) билан белгиланади.
А А
П = ------ ; а = ------
а П
Агар фондлар айланиш узунлиги уч ой (90 Куни)ни ташкил эца, у вақтда
12 360
360 = 90кун П = ----- = 4 а=------
4 3 90

Турли соҳаларда маблағларнинг айланиш вақти уларнинг ишлаб чиқариш ва муомаладаги шароитга қараб турлича бўлади.