Shasxsning psixodiagnostik baholash muammosini tahlil qilish jarayonida jahon psixologiyasi tajribasida inson tо‘g‘risida ma’lumot olishda mavjud usullardan foydalaniladi. Ular shaxs tо‘g‘risida ma’lumot olish usullari deb ataladi. Quyida ular tavsiflanadi.
1.Shaxs tо‘g‘risida ma’lumot olish usullari.Shaxsni tadqiq etish psixologik tadqiqotlar predmetining muhim tomoni hisoblanadi. Shu bois shaxsni о‘rganish va u yuzasidan ishonchli, obyektiv ma’lumot olish yо‘llari va usullarini ta’minlash bо‘yicha doimo izlanishlar olib borilgan. Mazkur ishning mazmunida ham ushbu muammoga umumiy yondashuv amalga oshiriladi.Shaxs tо‘g‘risida ma’lumot olish bо‘yicha psixodiagnostikada bir qator munosabat va mulohazalar mavjud.Ularga kо‘ra shaxs tо‘g‘risda ma’lumot olishning bir qator usullari mavjud. Mazkur usullar va ularning xususiyatlari tahlili quyida amalga oshiriladi. “L”-ma’lumotlar, dastlabki tadqiqot muammosini amalga oshirish zarurligini taklif etiladi1. Kо‘p о‘lchamli tadqiqotlarda tadqiqot sohasi yetarlicha va tо‘liq qamrab olish muhim. R.B.Kettell “L”-ma’lumotlar til shaklida barcha xulq-atvor kо‘rinishida ifodalash yaxshidir. Bu faqat kо‘rsatkichlarni boshlang‘ich tanlovdagina yaxshi bо‘lib qolmay, balki olingan faktorlarni talqini yengilligi bilan qulaydir.
“L”-ma’lumotlar kо‘pincha tashqi mezon sifatida boshqa metodlar yordamida olingan natijalarning validligini о‘lchashda kо‘p foydalanadi. Biroq, “L”-ma’ulmotlardan bunday foydalanish mutlaqo tо‘g‘ri emas, tashqi baholar xulqning yetarlicha ishonchli meyori emas. О‘zga kishining xulqini idrok etish ekspertning shaxslilik xususiyatlari bilan bog‘liq yanglishiladi. “L”-ma’lumotlarning ishonchliligini oshirish uchun ekspert baholash jarayoniga maxsus talablar ishlab chiqilgan. Ularning bir nechtasi quyida keltirib о‘tilgan:
Baholanayotgan fazilatlar kuzatilayotgan xulq atamalarida aniqlanishi kerak.
Ekspert baholayotgan shaxs xulqini yetarlicha uzoq vaqt oralig‘ida kuzatish imkoniyatiga ega bо‘lish kerak.
Bir faoliyatni baholash uchun kamida о‘nta ekspert bо‘lishi lozim.
Ekspertlar tomonidan tekshiriluvchilarning ranglashtirish bir xususiyat bо‘yicha bir marotaba baholash yoki bir nechta xislatlarini bir vaqtni о‘zida baholash mumkin bо‘ladi.
Masalan, 20 nafar ekspert baholanuvchining birgina xususiyati, ya’ni muloqotmandligini, notanish kishi bilan suhbatlashishiga tayyorligi bо‘yicha ranglashtiriladi.
Ekspertning shaxsni о‘rganishda bunday usuldan amaliy foydalanishi u haqda yetarlicha ishonchli ma’lumotlar olishini ta’minlashi mumkin. “Q”-ma’lumotlar2. Shaxsni sо‘rovnomalar va о‘z-о‘zini baholashning boshqa usullari yordamida о‘rganish va ma’lumotlar olish yordamida о‘rganishdir. “Q”-ma’lumotlar (“Questionnfire data”)ni ifodalashini anglatadi. Tuzilishining soddaligi va axborotlar olishining yengilligi “Q”-ma’lumotlarning (sо‘rovnomalar, о‘z-о‘ziga hisobot berish, о‘z-о‘zini baholash shkalasi) shaxsni о‘rganishda markaziy о‘rin tutadi. “Q”-ma’lumotlar olish uchun metodikalarining soni kо‘p. Ularning eng keng foydalaniladiganlari “Minnesoti kо‘p qirrali shaxs rо‘yxati” (MMPI)3 “Kaliforniya psixologik testi” (CPI), “О‘n olti omilli shaxsni о‘rganish sо‘rovnomasi (16PF)”4, “Gilford-Simmerman testi” shular jumlasidandir.
“Q”-ma’lumotlar instrumental yanglishishlar yetarlicha kuchli namoyon bо‘lsa-da, ammo ular “L”-ma’lumotlarga nisbatan yanglishishlar darajasi ancha past hisoblanadi.
“Q”-ma’lumotlardagi yanglishishlar sababli bilish va motivatsion xarakterga ega. Bilish bilan bog‘liq yanglishishlar xususiy shaxsni bilmasligi quyidagi sabablar bilan bog‘liqdir:
Tekshiruvchilarning intellektual va madaniy darajasini pastligi.
Ishonchsiz etalonlardan foydalanish (masalan, tekshiriluvchi о‘zi bilan barcha populyatsiya bilan emas, atrofidagi yaqinlari bilan solishtiradi).
Tekshiriluvchilarning har xil motivatsiyasi ijtimoiy ixtiyor etilgan javoblar yanglishish manbalari bо‘lib xizmat qilishi mumkin (dismulyatsiya) yoki о‘z defektlarini qayd etishi (agravatsiya va simulyatsiya).
