10-мавзу: бемор жисмоний ва руҳий яхлитлигининг аҳЛОҚий-ҳУҚУҚий муаммолари

4. Психиатрияда "зарари йўқ" тамойили
Юқорида таoкидлаб ўтилганидек, замонавий Европапсихиатрияси ўз тарихини "Пинел ислоҳоти" дан бошлайди. Пинелнинг руҳий касаллардан занжирларни олиб ташлаши, Д. Конолли томонидан "Ҳеч қандай чекланмаслик", 19-асрнинг иккинчи ярмида Европапсихиатриясидаги "очиқ эшиклар" тизими. - буларнинг барчаси психиатрия ишларини инсонпарварлаштириш босқичлари. Ушбу босқичларни бирлаштирадиган умумий тенденция замонавий психиатрия ёрдами кўрсатишнинг энг тўлиқ ифодасини топди - "енг кам чекловчи алтернатива" ни танлаш.
"Зарар этказманг" ахлоқий принципига мувофиқ, ушбу норма беморга зарар этказиш зарурлигини тан олади, аммо мумкин бўлган минимал зарар даражасини ўз ичига олади. Юқорида айтиб ўтилган меoёр асосида, хусусан, психиатрия шифохонасининг мақсади тубдан қайта кўриб чиқилиши керак. Унинг вазифаси нафақат руҳий касалликларни даволаш ва ўзига ёки бошқаларга хавф туқдирадиган одамларни изоляциялаш, балки уларнинг фуқаролик ҳуқуқлари кафолатларини ҳисобга олган ҳолда бу эрда тиббий ёрдам оладиган беморларнинг кўплаб оқилона эҳтиёжларини қондириш бўлиши керак.
Изоляция чораларининг ўзи фақат "минимал этарлилик" формуласига мувофиқ қўлланилиши мумкин. Замонавий тиббий ахлоқ меoёрлари талабларига биноан, изоляция ва чеклаш чораларини қўллаш, фақат вақтни ҳисоблагич ёқилганда, ахлоқий кузатувлар остида амалга оширилади, бу эса ушбу беморнинг аҳволига бошқа оқилона алтернатива йўқлигини доимий равишда тасдиқлайди.
Психиатрияда "енг кам чекловчи алтернатива" меoёрини қўллашнинг ҳақиқий тажрибаси алоҳида замонавий муаллифларга ўзига хос категорик императивнинг якуний версиясини шакллантиришга имкон беради: "Ҳеч кимни бир неча кундан ортиқ изоляция қилиш мумкин эмас, одатда изоляция фақат бир неча дақиқа ёки соат давом этиши керак."
Психиатриядаги "енг кам чекловчи алтернатива" га талаб, юқорида айтиб ўтилганидек, биоэтика тамойилларидан бири - "зарар этказмаслик" тамойилининг аниқ ифодасидир. Ушбу тамойилни психиатрия ёрдамини кўрсатишда қўллаш жуда кўп ўзига хос хусусиятларга эга. Схематик равишда, психиатрия амалиётининг зарари қуйидаги турларга камайтирилиши мумкин:

1. 
   Мажбурлаш. Психиатрияда мажбурлаш чоралари доираси жуда кенг - психиатр томонидан мажбурий текширувнинг зарарсиз ҳолатларидан (масалан, баъзи ҳолларда, меҳнат қобилиятини текшириш) мажбурий равишда гиёҳванд моддаларни истеoмол қилиш ёки мажбурий овқатлантиришгача.
   

2. Ижтимоий чекловлар ва тақиқлар, бу биринчи навбатда руҳий касаллар томонидан касбий фаолиятнинг айрим турларини бажариши ва касбий бўлмаган, аммо хавфнинг кучайиши билан боқлиқ бўлган фаолият билан боқлиқ.
3. Чет эллик, қоида тариқасида, замонавий жамиятнинг руҳий касалларга бўлган муносабатига хосдир. Психиатрга мурожаат қилиш ёки психиатрия касалхонасида қолиш (диспансерда "рўйхатдан ўтган"), бегона одамларга маoлум бўлган психиатрик ташхислар - буларнинг барчаси оддий одамларнинг баҳолашларида руҳий касалларни қоралаш, уларнинг инсоний қадр-қимматини камситиш, атрофларида ҳиссий изоляцияни яратиш, уларни камситиш ва эксплуатация қилишга ҳисса қўшиш.
4. Руҳий касал шифокорлар ёки тиббиёт ходимлари томонидан этказилган ҳақиқий маoнавий зарар шифокорларнинг касбий ахлоқ меoёрларини бузишидан келиб чиқади - махфийлик, ҳақиқат, шахсий ҳаётга аралашмаслик ва бошқалар. Хусусан, психотерапевт ўзининг психотерапия ишида беморга унинг эoтиқоди ва қадриятларини юклаш орқали зарар этказиш хавфи ҳақида унутмаслиги керак.
5. Ён таъсири билан инвазив тадқиқот усуллари ва даволаш усулларини қўллаш билан бирга келадиган зарар. Беморга зарар этказиш билан нафақат хавфли тадқиқот усуллари, масалан, ломбер понксиён, пневоенсефалография, контрастли ангиография ва бошқалар, шунингдек, генетик, эпидемиологик тадқиқотлар усуллари (масалан, генеалогик усул беморнинг яқин қариндошларида айбни долзарблаштиришга олиб келиши мумкин).
Бу ерда руҳий касалликлар терапиясининг тарихи турли хил саҳифаларни, шу жумладан 19-асрнинг биринчи ярмидаги немис психиатрларининг "механизациялашган психотерапияси" деб номланганлигини эсга олиш мақсадга мувофиқдир. Айниқса, оқриқ қолдирувчи воситалар диққатга сазовордир: ишқаланиш, пуфакчалар пуфакчалари, темир билан куйдириш ёки ҳатто қамчини ишлатиш.
Руҳий касалликларни даволаш учун "механизациялашган усуллар", психосургия усуллари, "шок" усулларидан фойдаланиш ва кейинчалик бундай терапияни рад этиш ёки унга кўрсатмаларнинг сезиларли даражада торайиши психиатрияда "зарари йўқ" ахлоқий тамойилининг алоҳида долзарблигини яна бир бор тасдиқлади. Шуни эсда тутиш керакки, психотроп препаратларни қўллашнинг замонавий амалиёти кўпинча жуда жиддий ён таoсирлар билан кечади - восита фаолияти бузилганлиги, юришнинг бузилиши ва бошқалар.
Турли манбаларга кўра антипсикотиклар билан даволанишнинг 0,4 -14% ҳолатларида даҳшатли "нейролептик синдром" ривожланиб, баъзида беморларнинг ўлимига сабаб бўлади.Ўз-ўзини ахлоқ соҳаси ўз маoносида ҳаракатлар учун мотивация майдони, ахлоқий танлов соҳаси. Кўриниб турибдики, эркинликни чеклаш ва ижтимоий санкцияларни қўллаш, психиатрияда беморга кўрсатиладиган хавфли тадқиқот ва терапия усулларидан фойдаланиш жарроҳликда скалпел каби зарурдир. Беморга "зарар этказманг" тамойилига мувофиқ, бундай шароитда ахлоқий танлов "кичикроқ ёвузликни танлаш" бўлиши керак. Ушбу принципнинг психиатр ишидаги амалий таoсири касалликнинг клиник кўринишига ва энг муҳими, беморнинг аҳволи оқирлигига қараб фарқланади.
Оғир руҳий касалликларга чалинган беморларга нисбатан (масалан, психознинг мавжудлиги, 2 ва 3 даражадаги ақлий заифлик), "озроқ ёвузлик" баъзида уларга бир эмас, балки бир нечта зарар этказиши мумкин - гиёҳванд моддаларни ажратиш ва мажбурий қабул қилиш, ва бундай дозалар, иккинчисининг ён таoсири айниқса катта бўлганда ва бошқалар. Аммо шу билан бирга, шифокорнинг хатти-ҳаракатлари қонунчиликка тўлиқ мос келиши керак ва шунингдек, беморнинг бундай тиббий аралашувга суст, "суррогат" розилигини олиш сифатида тавсифланиши мумкин бўлган муҳим ахлоқий талабларга риоя қилиниши керак.
Масалан: психоздан халос бўлгач, бемор врачнинг мажбурий касалхонага ётқизилишига сабаб бўлган қарорини маoқуллайди. Беморнинг қариндошлари томонидан шифокор танловини тасдиқлаши худди шу ролни фақат бемор ва унинг атроф-муҳит ўртасидаги муносабатларнинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бажариши мумкин. Қобилияциз ёлқиз руҳий касалларга нисбатан, шифокорнинг бундай қарорларини оқлаш мезонлари унинг виждонидир. Бундай ҳолларда, Хушхабарда маoлум бўлган "ахлоқнинг олтин қоидаси" самарали бўлади: "Демак, одамлар сизга нима қилишларини истасангиз, улар билан сиз ҳам шундай қилинг, чунки бу қонун ва пайқамбарлардир." Кўриниб турибдики, бу ҳолда шифокор ўзини беморга илгари ўзини ўрнига қўйган ҳолда "розилик" беради.