10-mavzu: Al-Xorazmiy yer yuzi matematiklarining ustozi

10-mavzu: Al-Xorazmiy yer yuzi matematiklarining ustozi .

Abu Abdullox Muhammad ibn Musa al Xorazmiy 783 yilda qadimiy Xorazmning Xiva xududida tug’ilgan. 9 asrning eng buyuk allomalaridan biri, matematik, astronom, geograf va tarixchidir. Al-Xorazmiyning hayoti va ijodi buyuk madaniyat va ilmiy ko’tarilish asriga to’g’ri kelgan. U dastlabki bilimlarni Mavoraunnahr va Xorazmning buyuk olimlaridan olgan. Ma’mun akademiyasining tashkilotchisi xalifa al-Ma’mun topshirig’iga asosan al-Xorazmiy yer yuzasini va uning uzunligini o’lchovchi asboblarni yaratish ustida ishlagan. 827 yilda al-Xorazmiy Sanjar cho’lida yer yuzasini o’lchovini chiqarishga erishgan. Ushbu o’lchov o’zining aniqligi bilan jahon olimlarini xozirgacha qoyil qoldirib kelmoqda.

Taxminan 830 yilda olim o’zining birinchi ilmiy kitobi “al Kitob al-muxtasar fi xisob al-jabr val muqobala” (Algebradan qisqacha kitob) ni yaratgan. Ushbu kitob shu davrdagi va xozirgi kundagi eng qimmatli manba bo’lib qolgan.

Al-Xorazmiy matematika fanining tarixida o’chmas iz qoldirgan allomadir. Uning ushbu kitobi nomi asosida algebra atamasi fanga kirib kelgan. Uning nomidan latincha “Algoritmi” so’zidan “algoritm” termini kelib chiqqan va algebra atamasi al-xorazmiy nomiga mos ravishda abadiy qolib ketgan. Bu kitob 12 asrda 2 marta latinchaga tarjima qilingan va yevropada matematika fanining rivojlanishida katta rol o’ynagan.
U o’zining Xindcha xisoblash kitobida ayniqsa matematika fanida keskin o’zgarish yasagan. Jaxon olimlari uchun muammo bo’lib kelayotgan o’nlik sanoq tizimini yaratgan va nol raqamini kiritish bilan juda chigal muammoni xal qilgan. yevropa 16 asrda ushbu al-Xorazmiy yaratgan raqamlarni tan olgan va butun yevropaga joriy qilingan.
Al – Xorazmiy jahon ilm fanida o’zining ushbu asarlari bilan inqilobiy o’zgarishlar qilgan va o’z nomini abadiy qoldirgan va Xorazm elining naqadar buyuklar yurti ekanligini isbotlagan.
ASARLARI

1. 
   Xindcha xisoblash kitobi.
   
2. 
   “al Kitob al-muxtasar fi xisob al-jabr val muqobala” (Algebradan qisqacha kitob)
   
3. 
   («Kitab al-amal bi-l-asturlabat») (Astrologik o’lchov asboblari yordamida amalga oshiriladigan ishlar xaqida). Bu kitobda namoz vaqtlari aniq belgilab berilgan
   
4. 
   («Kitab al-ruxama») Quyosh soati xaqida kitob
   
5. 
   «Kitab surat al-ard» (Er tuzilishi xaqida kitob)
   
6. 
   «Risala fi istixradj tarix al-yaxud va ayadixim» (YAxudiylar asri va ularning bayramlarini aniqlash kitobi).
   
7. 
   Astrologik inshoot qurish xaqida kitob yaratgan lekin saqlanib qolmagan, boshqa manbalarda ma’lumot qolgan.
   
8. 
   «Zij» (Astronomik jadval).
   
9. 
   Tarix kitobi – taniqli shaxslarning goroskopi
   

Ushbu asarlardan 7 tasi saqlanib qolgan. Ular matn ko’rinishida yoki latincha tarjimada va arab olimlarining sharxida saqlanib qolgan.

11-mavzu: Abu Rayhon Beruniy buyuk qomusiy olim.

Abu Rayhon Beruniy Xorazmlik buyuk olim, tarix, geografiya, filologiya, astronomiya, matematika, geodeziya, mineralogiya, farmakologiya, geologiya va boshqa fanlarga oid juda qimmatbaho va nodir asarlar yozib qoldirgan allomadir.

Beruniy O’rta SHarqda birinchi bo’lib yer sharining quyosh atrofida aylanishi xaqidagi ilmiy kashfiyotni ilgari surgan, yer sharining og’irligi hamda diametrining (eni, bo’yining uzunligi) xajmini aniqlagan.

Amerikalik tarixchi Dj. Sarton Beruniy haqida shunday degan:

«Tarix, astronomiya va matematika, astrologiya va geografiya, antropologiya va etnografiya, filosofiya, arxeologiya, botanika va mineralogiya fanlari Abu Rayhon Beruniy bo’lmasa, egasiz va yetim bo’lib qolar edi».

Uning to’liq ismi Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy bo’lib, 973 yil 4 sentyabrda Xorazmning qadimiy poytaxti Kat shahrida tug’ilgan.

U matematika va filosofiyadan juda kuchli bilim olgan. Uning birinchi ustozi dunyoga mashhur olim Abu Nasr Mansur ibn Irak al-Jadiy bo’lib, u o’z davrining mashhur astronomi, matematigi va trigonometriya fani olimi hamda faylasuf bo’lgan.

Beruniy tabiatning o’z qonunlari borligi va hamma narsa mavjudligini yozgan. Uning fikricha tabiatga faqat ilmiy yo’l bilangina yondashish lozim. Uning asosiy qilgan ulug’vor ishlari matematika va astronomiyaga bag’ishlangan bo’lib, Xorazm diyorining suv xo’jaligi va savdo sotiqining rivojlanishida katta ahamiyat kasb etgan.

Beruniy yashagan davrda taqvim (kalendar) ishlab chiqish, vaqtni aniq belgilash, osmondagi Quyosh, Oy va yulduzlarning joylashuvini aniqlash bilan birga ekvator chizig’i va quyosh va yulduz yillarini uzunligini o’lchash asosiy zarurat bo’lgan. SHulardan kelib chiqib Beruniy kuchli iroda va chidam bilan ishlagan, shu davrdagi oddiy astrologik asboblar bilan ushbu ishlarni uddasidan chiqqan. Eng buyuk kashfiyotlaridan biri deyarli yuqori darajadagi aniqlikda yer sharining radiusini aniqlagan (qariyb 6000 km) Bu natijani yerning shar shaklidan kelib chiqib aniqlagan. Beruniyga qadar Quyosh yer atrofida aylanadi degan fikr bo’lgan, Beruniy aksincha yer shari quyosh atrofida aylanishini isbotlab bergan.

Beruniy ushbu ilmiy ishlarini o’zi ixtiro qilgan “Usturlob”, “Kvadrant”, “Sekstant” nomli asboblar yordamida amalga oshirgan.

Beruniy 7.5 metr radius kattalikdagi quyosh va planetalarning holatini o’rganadigan inshoot barpo qilgan. Bu inshoot deyarli 400 yil davomida dunyodagi eng katta ilmiy inshoot sifatida faoliyat ko’rsatgan.Beruniydan keyin ham bu inshootda ilmiy izlanishlar davom qilgan.

Beruniy ilk kitobini 1000 yilda “Qadimgi xalqlarning urf-odatlari” mavzusida yozdi. U o’z kitobida dunyo xalqlarining urf-odatlari bilan bir qatorda vaqt va oy kunlarni belgilanishidagi farqlarni, kalendar (taqvim) dagi vaqt ko’rsatkichlarini ko’rsatib berdi.

Qadimiy qal’a Kat va Qo’rg’onda yashadi, Xorazmda shox Ma’mun saroyida istiqomat qildi. Ma’mun akademiyasini boshqardi, o’zining atrofiga Ibn Sino, Al Xorazmiy kabi buyuk olimlarni birlashtirdi, ular bilan ilmiy izlanishlar olib bordi.

1017 yilda Xorazmni sulton Maxmud G’aznaviy egallagandan keyin uni sulton o’z saroyiga G’aznaga olib ketadi. U yerda bir necha yil yashaydi va mashhur “Xindiston” asarini yozadi va 1030 yilda tugatadi.

Beruniyning 150 dan ortiq matematika, mineralogiya, tarix, etnografiya, filologiya, filosofiyaga oid ilmiy asarlar yozganligi ma’lum. Uning mineralogiyaga oid yozgan asarida mavjud minerallarning, turli toshlarninng tarkibi xaqida yozilgan, xali bugungiday zamonaviy asboblar mavjud bo’lmagan bir davrda minerallarning ximiyaviy tarkibigacha ta’rif berilgan. Bu asrlar bugungi kungacha o’z qadrini yo’qotmasdan, aksincha olimlarning izlanishlarni davom qildirishlarida asosiy manba bo’lib kelmoqda.

Keksaygan payti u ko’z nuridan ayrilgan, lekin umrining oxirigacha bilim izlashni o’z hayotining mazmuniga aylantirgan. 1048 yilda vafot qilgan. Uni hozirgi Afg’oniston xududidagi G’azna viloyatiga dafn qilganlar.