10-ma’ruza. Osiyo mamlakatlarida ta’lim-tarbiya jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning qiyosiy tahlili (Yaponiya)

Universitetlar
Bakalavriatura 4 yil hamda magistratura 2 yildan iborat bo’lsa, doktorantura 5 yilni o’z ichiga oladi. Bakalavr - Gakushi. Mагистр - Shushi. Yaponiya oliy o’quv yurtlari dunyoda yagona bo’lgan “kenkyusey”, ya’ni “talaba-tadqiqotchi” institutiga ega.
Tokio universiteti
Universitetga 1877 yil asos solingan. Ushbu universitet Yaponiyada eng mashhur oliy ta’lim muassasalaridan biri hisoblanadi. “World University Rankings” reytingiga ko’ra, 2010 yilda Tokio universiteti Osiyoda 5-o’rinni egallagan, dunyoda esa kuchli 20 talikka kirgan universitet hisoblanadi. Universitetda 10 ta fakultet bo’lib, ularda taxminan 30 mingga yaqin talaba tahsil oladi. Shulardan 2000 tasi o’zga mamlakat talabalari sanaladi. Universitetning 6 nafar bitiruvchisi Nobel mukofotini qo’lga kiritgan. Ular orasida mashhur yozuvchi Yasunari Kavabata ham bor.
Nagoya davlat universiteti
Nagoyada 21 ta universitet joylashgan. Ulardan eng mashhuri Nagoya davlat universiteti sanaladi. Universitetning tarixi 1871 yillarga borib taqaladi. O’sha vaqtlarda u vaqtinchalik tibbiyot maktabi bo’lgan. 1939 yilga kelib Nagoya imperatorlik universiteti deb atala boshlandi. 1947 yilda Nagoya universiteti deb qayta nomlanadi. 2004 yilda milliy universitetlar qatoriga kiradi va Nagoya davlat universiteti maqomini oladi. Universitetda xitoylik talabalar 47%ni, koreyaliklar 9,5%ni tashkil etadi. 30 ga yaqin talaba Tayvan, Indoneziya, Malayziya, Kambodja va O’zbekistondan kelib tahsil oladi. Universitetni bitirganlar orasida 4 ta nobel mukofoti laureatlari mavjud. Bular:

• 
  Ryodzi Noyori (kimyo, 2001 yil),
  
• 
  Makoto Kobayasi (fizika, 2008 yil),
  
• 
  Tosixide Maskava (fizika, 2008 yil),
  
• 
  Osamu Simomura (kimyo, 2008 yil).
  

Nagoya davlat universitetida 9 ta fakultet bo’lib ular:
1. Huquqshunoslik
2. Tibbiyot
3. Qurilish
4. Adabiyotshunoslik
5. Ilmiy
6. Qishloq xo’jaligi
7. Iqtisodiy
8. Ta’lim
9. Madaniy axborot
Universitet sayti: http://www.nagoya-u.ac.jp
Yaponiyada pedagogika universiteti mavjud emas. Bu erda “o’qituvchilik”ka o’qitishmaydi. Oliy ma’lumotga ega barcha fuqaro nisbatan murakkab bo’lgan imtihondan o’tib, o’qituvchilik kasbi bilan shug’ullanish huquqini beruvchi lisenziya oladi va bemalol faoliyat yuritaveradi. Har 10 yilda esa o’z kasbi yuzasidan kurslardan o’tishi talab etiladi. Shunga qarab uning lisenziyasi yana uzaytiriladi.
Biroq, Yevropa ilmi baribir ham har qanday to’siqlarga qaramay kirib keldi. Nagasaki Dedzima qirg`og`ida joylashgan Golland savdo faktoriyasi “rangaku” (golland ilm-fani) nomi bilan mashhur ma`lumot manbaiga aylandi.
Golland ilmining asosiy sohalari:
-Geografiya
-Tibbiyot
-Astronomiya
-San`at
-Chet tili
-Elektron mexanika kabilar.
Olingan bilimlar natijasida XVIII asrda vadokeylar yaratildi. Izolyatsiolangan siyosatning susayishi yevropa ilmining kirib kelishini ta`minladi. Va turli sohalarda, mikroskoplar, teleskoplar, mexanik soatlar va boshqa ixtirolar yaratildi. Ko’p asrlik qadriyatlar ikkinchi o’ringa o’tdi.
Yaponiya ta’lim tizimida majburiy ta’lim to’qqiz yillik bo’lib, o’rta ma’lumot olishning oliy bosqichi majburiy hisoblanmasa ham uni 95 % o’rta ma’lumot oluvchi bitiruvchilar tugallashadi. Maktablar xususiy, davlatga qarashli va milliy (universitet uchun yoki o’qituvchilar kollejlari uchun baza bo’lgan) maktablardan iborat. Maktablarda (har bir okrugda har xil ya’ni) o’zlashtirish, o’zlashtirmasligiga qarab o’quvchilar qabul qilinadi.
Oliy o’rta maktabda har xil variantlardagi dasturlarini taklif qiladi: umumiy, kasbiy va hokazo. Ta’lim mazmuni va uning sifatiga davlat nazorati o’rnatilgan. Oliy ta’lim tizimi Amerika oliy ta’lim tizimini eslatadi, ammo bir oz markazlashgan xarakterga egaligi bilan ajralib turadi. Yaponiyada 80 % oliy o’quv yurtlari xususiydir (bu asosan ikki yillik kollejlarga taalluqli). Yaponiyada hammasi bo’lib 96 ta milliy universitetlar (1949 yildan keyin milliy ta’lim haqidagi qonunga binoan asos solingan) mavjud.
Universitet tarmoqlari:

• 
  milliy universitetlar;
  
• 
  hududiy universitetlar;
  
• 
  xususiy universitetlarga bo’linadi (eng mashhurlari Tokio, Kioto, Vaseda).
  

Universitetlar va universitet kollejlari umumiy ta’lim berishadi, ya’ni chet tilidan tayyorlash, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya, shuningdek, yo’naltirilgan tayyorlov.
Universitet bo’lmagan tarmoqlarga: kichik (junior) kollej, 2 yoki 3 yil ta’lim beruvchi (asosan ayollarga taalluqli, ya’ni umumiy o’rta ta’lim maktabining 9-sinfini tugatishi bilan turmushga chiqqan) o’quv yurtlari kiradi.
Texnika kollejlariga umumiy to’qqiz yillik maktabni tugatgandan keyin qabul qilinadi va 3 yil mobaynida to’liq o’rta ma’lumot beriladi, kasbga tayyorlanadi, texnika universitetlarining tegishli bo’limlariga topshirish imkoniyati beriladi. Shuningdek, bir yildan ikki yilga tayyorlovchi maxsus kasb maktablari mavjud.
Yapon ta’limining muhim jihatlaridan biri, oliy o’quv yurtiga kirishda imtihon topshirishdagi qattiq talablardir. Oliy o’quv yurtiga kiruvchilar uchun birinchi o’rinda, yapon tilini bilish va o’rta ma’lumot haqida diplomning asl nushasi talab qilinadi.
Bu diplomni esa, tayyorlov kurslarida yoki o’rta maktabning oliy bosqichida (9 yillikdan keyingi) olish mumkin.
Shuningdek, oliy o’quv yurtiga topshirish uchun texnika kollejini tugatganligi haqida diplom ham bo’lishi mumkin. Xorijliklar uchun xizmat ko’rsatuvchi o’quv yurtidan 12 yillik yapon o’rta ma’lumotini olganligi haqidagi guvohnomaning ekvivalenitini olish mumkin (International Students Institute in Tokio u Kansai, International Students Institute in Osaka). Barcha xorijlik abiturientlar maxsus testdan o’tishi kerak, ya’ni oliy o’quv yurtida ta’lim olish qobiliyatini tasdiqlovchi va maxsus til bo’yicha test topshiriladi.
Umumiy imtihon Tokiodagi Xalqaro Ta’lim Uyushmasi tomonidan o’tkaziladi (har yili dekabrda). Test natijasiga ko’ra abiturientlar o’zlariga tegishli hujjatlar bilan oliy o’quv yurtlariga jo’natiladi.
Xorijlik abiturientlar maxsus dastur asosida yoki magistratura va doktorantura bo’yicha o’qishlari mumkin. Bu dasturlar esa yapon tilini bilishni talab qilmaydi (o’qish ingliz tilida ham olib boriladi). Lekin moliyaviy (o’zi tomonidan yoki yordam dasturidagi grant asosida) mablag’ talab qiladi. Moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlovchi tashkilotlar Yaponiyada har xil davlat, milliy, xususiy fondlar hisobidan olinishi mumkin.
Universitet dasturlari bakalavriat, magistratura va doktorantura uchun tuzilgan.
20 asrning 70-yillarida yapon oliy ta’lim xalqaro aloqalarda to’xtovsiz yuqoriga chiqib bordi. Hozirgi kunda yapon oliy o’quv yurtlari xalqaro integratsiyada har xil shakllar:
a) chet elda bilim olish uchun maxsus dastur, ya’ni yapon oliy o’quv yurtlarining umumiy ta’lim kursini o’z ichiga olgan;
b) xalqaro ingliz tili dasturlari (talaba almashish maqsadidagi);
v) ta’lim bilan tanishuv dasturlari (3 oylik);
g) chet mamlakatlar oliy o’quv yurtlari bilan hamkorlik aloqalari (kelishuv, o’qituvchi almashish);
d) kollejlarda chet mamlakatlar bo’limi (Yaponiya va boshqa davlatlarda) va birgalikdagi o’quv yurtlari dasturlari.
Yaponiyada o’quv yili 1 apreldan boshlanadi. O’zbekistonda 2 sentabrdan.
Yaponiyada pedagogika universiteti mavjud emas. Yaponiyada o’qituvchilar 4 yillik dorilfununlarda va 2 yillik kollejlarda tayyorlanadi. Bu erda “o’qituvchilik”ka o’qitishmaydi. Oliy ma’lumotga ega barcha fuqaro nisbatan murakkab bo’lgan imtihondan o’tib, o’qituvchilik kasbi bilan shug’ullanish huquqini beruvchi lisenziya oladi va bemalol faoliyat yuritaveradi. Har 10 yilda esa o’z kasbi yuzasidan kurslardan o’tishi talab etiladi. Shunga qarab uning lisenziyasi yana uzaytiriladi.
O’zbekistonda esa institut va universitetlarda o’qituvchilar tayyorlanadi. Har 3 yilda o’qituvchilar malaka oshirish kursidan o’tishi shart.
Hozirgi zamon yapon ta’lim tizimlarining tarkibi quyidagicha:
-bolalar bog’chalari;
-boshlang’ich maktab;
-kichik o’rta maktab;
-yuqori o’rta maktab;
-oliy ta’lim tizimlariga kiruvchi o’quv yurtlari.
O’zbekistonda uzluksiz ta’lim 7 bosqichli
-maktabgacha ta’lim;
-umumiy o’rta ta’lim;
-o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi;
-oliy ta’lim;
-oliy ta’limdan keyingi ta’lim;
-kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash;
-maktabdan tashqari ta’lim.