10 жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық 1-бөлім

СТЕХИОМЕТРИЯ


§ 19. ХИМИЯНЫҢ НЕГІЗГІ СТЕХИОМЕТРИЯЛЫҚ ЗАҢДАРЫ

Стехиометрия — әрекеттесуші заттар арасындағы массалық және көлемдік қаты­ настарды қарастыратын химияның бір саласы.

Атомдар мен молекулалар ашылғаннан кейін атом-молекулалық ілімнің маңызды жаңалықтарының бірі — зат массасының сақталу заңын орыс ғалымы Михаил Василье-вич Ломоносов 1748 жылы және одан бөлек француз химигі А.Л. Лавуазье 1789 жылы ашты.

Заңның заманауи тұжырымдамасы: реа­

генттердің массасы өнімдердің массасына тең болады.

Атом-молекулалық ілім тұрғысынан бұл заң былайша түсіндіріледі: химиялық реак­ циялар барысында атомдардың жалпы саны өзгермейді, тек олар қайта топтасады. Зат массасының сақталу заңы химияның негізгі заңы болып табылады, химиялық реакциялар бойынша есептеулердің барлығы осы заңға сүйеніп жүргізіледі. Заманауи химияның

нақты ғылым ретінде қалыптасуын осы заңның ашылуымен байланыс­ тырады.

Энергияның сақталу заңы зат массасының сақталу заңымен тығыз байланысты: энергия жоқтан пайда болмайды және із-түзсіз жоғалып кетпейді. Табиғаттағы барлық процестердің жүруі барысында энергия бір түрден басқа түрге өзгереді. Мысалы, шам батареяларының химиялық энергиясы электр энергиясына, ал электр шамындағы электр энергиясы жылу мен жарыққа айналады.

Көмір — миллиондаған жылдар бұрын тіршілік еткен жануарлар мен өсімдіктердің тығыздалған қалдығы. Олар сол кездерде Күннен энергия алған. Сөйтіп, көмірде химиялық энергияның қоры сақталған. Көмір жанғанда оның химиялық энергиясы жылу энергиясына айналады. Жылу энергиясы суды қыздырады, ал су буланады, бу турбинаны

92

Антуан Лоран Лавуазье
(26.VIII.1743—08.V.1794)

Лавуазье — француз химигі, заманауи химияның негізін қалаушылардың бірі. Ауа құрамының күрделі екенін және судың құрамын анықтады, жану мен тотығудың мәнін түсіндірді, химиялық номенклатураның принциптерін белгілеп берді.

айналдырады. Осылайша генератор кинетикалық энергияны қозғалыс энергиясына және электр энергиясына өзгертеді. Көптеген құрыл­ ғылар — шамдар, теледидарлар, жылытқыштар, магнитофондар — электр энергиясын тұтынып, оларды дыбысқа, жарыққа және жылуға айналдырады. Біз энергияның бір түрінің басқасына қалай өзгеретінін көрсететін “энергетикалық тізбекті” мысалға келтірдік.

Альберт Эйнштейн дененің массасы мен оның энергиясы (E)

арасындағы өзара байланысты мына теңдеумен өрнектеді: