10-dars. Operatsion sistema tushunchasi Darsning texnologik xaritasi

Kelgusi rejalar (tahlil, o'zgarishlar)

O'qituvchi o'z faoliyatining tahlili asosida yoki hamkasblarining dars tahlili asosuda keyingi darslariga o'zgartirishlar kiritadi va rejalashtiradi.

Asosiy tushunchalar:
Dasturiy ta'minot va uning turlari, operatsion sistema va uning vazifalari, operatsion sistemani tashkil etuvchi dasturlar, operatsion sistema sinflari, operatsion sistema sifatlari.

Darsning blok-chizmasi

	Dars bosqichlari	Vaqt	Usullar
1	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2	O'tilganlarni takrorlash	7 daqiqa	SJ, K, BST
3	Yangi mavzu ustida ishlash	17 daqiqa	M, AH
4	Yangi mavzuni mustahkamlash	15 daqiqa	SJ, K, BST
5	Uyga vazifa	3 daqiqa

Darsning borishi

I. Tashkiliy qism

Oquvchilar bilan salomlashish yo’qlama ishlash

II. O'tilganlarni takrorlash:

O'tilganlarni qisqacha takrorlash quyidagicha amalga oshirish mumkin.

SJ, K Avvalgi mavzudagi materiallar asosida.

BST Avvalgi mavzular va qo'shimcha testlar.

III. Mavzuni yoritish:

AH O'quvchilarga "kompyuter ishga tushirilganda qanday yozuvlar chiqadi va ular nimani bildiradi?" yoki "kompyuterni nima boshqaradi?" kabi savol beriladi. Bu savolga "Microsoft Windows" javobini olmaguncha yo'naltiruvchi savollar berib borilishi mumkin.

M Kompyuterdan foydalanuvchilar o'z masalalarini to'liq hal qilishlari uchun kompyuterdan ko'proq imkoniyat talab qiladilar va bu muammoni hal qilish uchun, odatda, turli dasturlar yoki ularning majmuasidan foydalanadilar. Har qanday kompyuter o'zidan-o'zi ish holatiga kelmaydi. Uni ish holatiga keltirish va qurilmalarni boshqarish uchun maxsus dasturiy ta'minot yoki, boshqacha qilib ayitganda, operatsion sistema lozim.

Demak, kompyuter ishga tushurilgach, uning qurilmalari bilan bir vaqtda maxsus dastur ishga tushadi. Mazkur dastur foydalanuvchi bilan kompyuter o'rtasidagi muloqotni ta'minlaydi. Shuningdek, operatsion sistema kompyuterning barcha qurilmalarini boshqarish imkonini beradi.

Operatsion sistema quyidagi vazifalarni amalga oshiradi:

• 
  Vinchester yoki disketalardan tanlangan dasturni tezkor xotiraga yuklaydi va bajarilishini ta'minlaydi. Dastur bajarilgach, tezkor xotirani "tozalaydi". Navbatdagi tanlangan dastur bilan ham shu ishlarni amalga oshiradi.
  
• 
  Axborotlarni vinchesterdan diskka yoki aksincha, diskdan diskka ko'chirish kabi turli servis xizmatlarni amalga oshiradi.
  

Shuni aytib o'tish lozimki, kompyuterlarning texnik holatiga ko'ra, ulardagi operatsion sistemalar turlicha bo'ladi, ammo ular-ning asosiy vazifasi yagonadir. Bu - ichki va tashqi qurilmalarning birgalikda mutanosib ishlashini ta'minlashdan iborat.

Kompyuterning "dasturli ta'minot", "texnik ta'minot" va "operatsion sistema"lari orasida uzviy bog'liqlik mavjudligini darslikda ko'rib o'tilgan.

Operatsion sistema bajaradigan vazifasidan qat'iy nazar ishonchlilik, himoyalash, samaradorlik va qulaylik kabi sifatlarga ega bo'lishi zarurdir.

Operatsion sistema ishlab chiqarilish tarixi bilan qisqacha tanishtiramiz. Dastlabki "operatsion sistema" 1940-yilning oxirlarida ish­lab chiqarildi. U axborotni xotiraga kiritish va xotiradan o'qish uchun oddiy amallar yig'indisi sifatida tashkil etildi. Keyinchalik, ya'ni, 50-yillarning o'rtalarida, "operatsion sistema" dasturchilar ishlab chiqargan dasturlarni jamlash va resurslarga taqsimlash uchun xizmat qilgan bo'lsa, 60-yillarning boshlarida vaqtni dasturlarga ketma-ket taqsimlashga asoslangan dastlabki "operatsion siste­malar" paydo bo'ldi. Bu bitta kompyuterdan bir vaqtda bir necha kishi foydalanish imkoniyatini berdi. Bunday tizimlarda markaziy protsessor foydalanuvchilarda protsessorda faqat ularning dasturlari bajarilayotgandek tasavvur paydo qilib, boshqarish bir dasturdan ikkinchisiga tezlik bilan o'ta oladigan darajaga yetkazildi. Shu kabi tizimlarni yaratish chog'ida protsessor ishida vaqtning bolinishi, ko'plab foydalanuvchilar dasturlari o'rtasida xotira va boshqa turli resurslarni taqsimlash bilan aloqador muammolar yuzaga chiqdi. Bu muammolarni hal etish parallel jarayonlarni bir maromda amalga oshirishni ham qo'shilgan tarzdagi virtual xotira, axborotlarni kiri­tish va chiqarish bilan bog'liq bo'lgan qator muhim yangiliklarga olib keldi.

Hozirgi kunda turli xil operatsion sistemalar mavjud. Darslikda Windows, Multiks, Unix operatsion sistemalari va ularning asosiy qismlari haqida ma'lumotlar berilgan.

IBM firmasi va MICROSOFT (Pol Allen va Bill Geyts) firmasi kompyuterlarida 1981-yildan boshlab MS-DOS operatsion sistemasi qo'llanilib kelinmoqda. MS-DOS operatsion sistemasini takomil-lashtirib borib 1995-yilgacha MS-DOS 1.0 dan to MS-DOS 6.22 ga-cha bo'lgan avlod (versiya)lari yaratildi. Foydalanuvchilarga qulay­lik yaratish maqsadida amerikalik dasturchi Piter Norton tomonidan Norton Commander qobiq dasturi yaratildi. Bu qobiq dasturdan MS-DOS operatsion sistemasi asosida ishlaydigan juda ko'p kompyuter-larda foydalanib kelindi. Operatsion sistemalarning turi ko'p bo'lib, quyidagilarni misol qilish mumkin: CP/M, MS DOS, PC DOS, DRD DOS, OS/2, LINUX, WARP, WINDOWS, UNIX, MACHINTOSH.

Operatsion sistemaning bir nechta turlari mavjud bo'lib, ular jumlasiga quyidagilar kiradi:

MS-DOS -16 razryadli mikroprotsessorlar uchun;

CP/M - 8 razryadli mikroprotsessorlar uchun;

UNIX- 32 razryadli mikroprotsessorlar uchun;

Windows 95, 97,..., XP - 32 razryadli mikroprotsessorlar uc­hun.

Operatsion sistemalar orasida Digital Research kompaniyasi pre-zidenti Geri Kildel tomonidan yaratilgan CP/M (Control Programm for Microcomputers)- shaxsiy kompyuterlar uchun ishlab chiqaril-ganlarining dastlabkisidir. U 1974-yilda 8 razryadli kompyuterlarga ko'plab o'rnatilgan va katta hajmdagi dasturiy ta'minot uchun tuzilgan. Masalan, Beysik, Paskal, Si, Kobol, Ada tillari translyatorlari, matnli, grafikli va jadvalli paketlar uchun mo'ljallangan.

Operatsion sistema odatda kompyuterning tashqi xotirasi - diskda saqlanadi. Kompyuter ishga tushirilganda u kompyuterning tezkor xotirasiga o'qiladi. Bu jarayon operatsion sistemani yuklanishi deyiladi.

Operatsion sistema quyidagi asosiy qismlardan iborat:

• ma'lumotlarni xotiraga kiritish va chiqarish dasturi (BIOS nomi bilan ifodalangan);

• operatsion sistemani faollashtiruvchi dastur (Boot Record);

• ma'lumotlarni kiritish-chiqarish sistemasini kengaytirish moduli;

• amallar bajarishda yuzaga kelishi mumkinbo'lgan uzilishlarni tahlil qilish moduli;

• buyraq protsessori.

Shunday qilib, operatsion sistemalar kompyuter dasturlari ora-sida eng murakkabi bo'libgina qolmay, ular kompyuterni nafaqat amal bajarishga, balki o'zi bajarayotgan ishlarni ham nazorat qilishga majbur etadi. Bunday dasturlar bizning vazifalarimizni bajarish uchun emas, balki bizning ko'rsatmalarimizni bajarishda kompyuter qurilmalarida biror kamchilik, muammo yuzaga kelmasligi uchun ishlab chiqariladi va qo'llaniladi.

Darslikda bir masalali va ko'p masalali, bir foydalanuvchili va ko'p foydalanuvchili operatsion sistemalar haqida yetarlicha ma'lumot berilgan. Operatsion sistemadan talab qilinadigan xususiyatlar keng yoritilgan.

AH O'quvchilarga shu tushunchalarga oid izohlar berishni taklif qilish maqsadga muvofiq bo'ladi.
IV. Mavzuni mustahkamlash va yakunlash:

SJ Darslikdagi yoki qo'shimcha savol va topshiriqlar.

K Operatsion sistema sinflari va misollar.
BST Testlardan namunalar:
1. Operatsion sistemani vazifalari nimalardan iborat?

A) qurilmalarni boshqarish B) dasturlarni boshqarish

D) foydalanuvchiga qulaylik berish E) barchasi
2. Operatsion sistema qanday sinflarga bo'linadi?

A) bir masalali B) diskli D) ko'p masalali E) A va D

3. Operatsion sistema qanday sinflarga bo'linadi?

A) bir foydalanuvchili B) diskli D) ko'p masalali E) A va D

4. Operatsion sistema qanday sinflarga bo'linadi?

A) bir masalali B) diskli D) ko'p foydalanuvchili E) A va D

5. Operatsion sistema qanday sinflarga bo'linadi?

A) bir foydalanuvchili B) diskli D) ko'p foydalanuvchili E) A va D

6. Bir vaqtda bir necha dasturai ishga tushurish imkoniyatini beradigan operatsion sistema qanday ataladi?

A) bir masalali B) bir foydalanuvchili D) ko'p masalali E)AvaD

7. Bir vaqtda faqat bitta dasturni ishga tushurish imkoniyatini beradigan operatsion sistema qanday ataladi?

A) bir masalali B) bir foydalanuvchili D) ko'p masalali E)AvaD

8. Operatsion sistema qanday sifatlarga ega bo'lishi lozim?

A) ko'p masalali B) diskli D) samaradorli E) barchasi

9. Operatsion sistema qanday sifatlarga ega bo'lishi lozim?

A) ishonchlilik B) bir foydalanuvchili D) diskli E) barchasi

10. Operatsion sistema qanday sifatlarga ega bo'lishi lozim?

A) diskli B) himoyalash D) ko'p masalali E) barchasi

11. Operatsion sistema qanday sifatlarga ega bo'lishi lozim?

A) ko'p masalali B) diskli D) qulaylik E) barchasi

V. Uyga vazifa:

1. Test tuzish (10 ta va undan ortiq).

2. ZiyoNet tarmog'idan DOPPIX operatsion sistemasi haqida ma'lumot olish.

8-sinf informatika 10-dars