10 – Tema: Jan’a sortlardı jaratıwda zamanagoy usıllar. Joba

2 - Tema. O’zbekstanda seleksiya jumıslarının’ tiykarg‘ı bag‘darları.
Joba
1. Seleksiya pa’ninin’ mazmunı, wazıypası ha’m a’hmiyeti.
2. Seleksiya pa’ninin’ ha’zirgi ku’ndegi ornı.
3. O’simlikler seleksiyası pa’ninin’ rawajlanıw tariyxı.
4. Respublikamızda egiletug‘ın eginler seleksiyasının’ tiykarg‘ı bag‘darı.

Awıl xojalıg‘ı o’ndirisin tez pa’t penen rawajlandırıw awıl xojalıq pa’nleri ha’m seleksiyası aldına za’ru’r wazıypalar qoyılmaqta. G’a’rezsiz respublikamız bazar ekonomikasına o’tiw da’wirinde o’sip baratırg’an xalıqtın’ azıq-awqatqa bolg’an talabın qanaatlandırıw ushın awıl-xojalıq o’nimlerin jetistiriwdi, islep shıg’arıwdı asırıw, xalıqtın’ turmıs jag’dayın jaqsılaw Prezidentimiz ha’m Ma’mleketimiz ju’rgizip atırg’an siyasattın tiykarg’ı bag’darlarınan biri esaplanadı. Qoyılg’an bul za’ru’r ma’selelerdi sheshiwdi, o’nim islep shıg’arıwdın’ jan’a usılların jaratıw, aldıng’ı texnologiya ha’m ilim jetiskenliklerin turmısqa engiziw za’ru’r faktorlar bolıp esaplanadı.

O’zbekistan Respublikası Oliy majlisinin’ XI-sessiyasında qabıl qılıng’an qararında tiykarg’ı itibar awıl xojalıq eginlerinin’ seleksiya jumısların jaqsılawg’a qaratılg’an, yag’nıy ja’nede joqarı o’nim beretug’ın, tezpiser, keselliklerge shıdamlı, jan’a sortlardı jaratıw ha’m qollanıw birinshi da’rejeli wazıypa etip qoyılg’an. Sonın’ ushın ha’zirgi basqıshta eginlerdin’ o’nimdarlıg’ın asırıw, o’nim sapasın jaqsılaw, diyxanshılıq talaplarına tuwrı keletug’ın o’nimli sort ha’m gibridler jaratıw ha’m olardı o’ndiriske engiziwge tiykarg’ı itibar qaratılmaqta. Sebebi awıl xojalıq o’nimleri o’nimdarlıg’ın qosımsha ha’rejetlersiz, jan’a sortlarda egiw esabına asırıw mu’mkin. Ma’selen, AQSh alımları anıqlawınsha g’awashada vegetatsiya da’wirin 160 ku’nnen 120 ku’nge qısqartıw, o’nimnin’ o’zine ta’ser bahasın 43% ke kemytiriw mu’mkin. A’sirese eginnen erte bosag’an jerlerden gu’zgi agrotexnikalıq jumıslardı o’z waqtında o’tkeriw, gu’zgi biydaydı o’z waqtında egiw imkaniyatı jaratıldı.
Bizge belgili awıl xojalıq eginlerinin’ jan’a sortların ha’m gibridlerin jaratıw jumısı menen selektsiya pa’ni shug’ıllanadı.
Seleksiya latınsha so’z bolıp «tan’law» degen ma’nini bildiredi. o’mishte diyxanlar o’simliklerdi jaqsılaw barısında tan’law usılınan paydalang’an ha’m bul usıl uzaq jıllar selektsiya jumısında birden-bir tiykarg’ı usıl bolıp kelgen. Ha’zirgi ku’nde selektsiya jumısında tek g’ana tan’law emes, gibridlew, O’simlikler selektsiyası pa’ni tuqımgershilik tarawı menen u’zliksiz baylanısqan. Tuqımgershilik awıl xojalıq o’ndirisinin’ o’z aldına tarmag’ı bolıp, onın’ wazıypası ha’zirgi ku’nde egilip atırg’an eginlerdin’ joqarı sapalı sortlıq tuqımların tayarlaw ha’m o’ndiriske kerekli mug’darda jetkerip beriw esaplanadı. Sonın’ ushın selektsiya ha’m tuqımgershilik agronomiya pa’nleri quramına kiredi.
Diyqanshılıq, agroximiya ha’m o’simlikshilik sıyaqlı pa’nler o’nimdarlıqtı asırıw maqsetinde eginlerdin’ o’siw sharayatına ta’sir etiw arqalı jumıs alıp barsa, selektsiya ha’m tuqımgershilik bolsa, o’simliklerdin’ na’siline ta’sir etedi. Tuqımgershilik pa’n spatında tek g’ana sortlıq tuqımlardı ko’beytiriw emes, ba’lkim sortlardın’ tazalıg’ının’ jaqsı bolıwın ta’miynlew, sorttın’ genetikalıq, biologiyalıq, xojalıq belgileri ha’m qa’siyetlerin saqlaw ha’mde tuqım sapası sıyaqlı ma’selelerdi de u’yrenedi. Selektsiya ha’m tuqımgershiliktin’ tiykarg’ı orayı sort esaplanadı.
Selektsiya jolı menen jaratılg’an, ma’lim morfologiyalıq biologiyalıq ha’m bahalı xojalıq belgilerine iye bolg’an ma’deniy o’simlikler jıyındısı sort dep ataladı. Sort insan ja’miyetinin’ jemisi bolıp, awıl xojalıq islep shıg’arıwdın’ o’nimdarlıg’ın asıratug’ın o’ndiris qurallarınan biri. Ha’zirgi ku’nde o’ndiriste egilip atıg’an g’awasha, biyday, arpa, ma’ke ha’m basqa eginler sortları o’nimdarlıqtın’ artıwına, o’nim spatının’ jaqsılanıwına ta’sir etip, ekonomikanın’ ja’ne de bekkemleniwine ta’sir ko’rsetpekte.
Eginlerdin’ en’ jaqsı sortları egilgende zu’ra’a’tlik bir qansha artadı, o’nim sapası jaqsılanadı. Ma’selen, da’nli egnilerdin’ jan’a en’ jaqsı sortları egilgende a’dette ha’r gektar jerden keminde 2-3 sentner qosımsha zu’ra’a’t alınadı.
Rayonlastırılg’an sortlardın’ en’ jaqsı sapalı tuqımın egiw esabınan qosımsha 15-20% zu’ra’a’t alıw mu’mkin. Sonın’ ushın selektsiya ha’m tuqımgershilik jumısının’ xalıq xojalıg’ında a’hmiyeti joqarı esaplanadы. Respublikamız g’a’rezsizlikke erisilgennen keyin selektsiya ha’m tuqımgershilik jumıslarına ja’nede itibar ku’sheytirildi.
Selektsiya ha’m tuqımgershilik pa’ninin’ teoriyalıq tiykarı tiri organizmlerdin’ na’sil ha’m o’zgeriwshen’lik nızamlaqların u’yreniwshi genetika pa’ni bolıp esaplanadı. Genetika pa’ninde jaratılg’an na’sil nızamları tiykarında selektsionerler jumıs alıp barıp jan’a sortlar jaratadı. Na’sildin’ materiallıq tiykarının’ ashılıwı, mutatsiya ha’m modifikatsiya haqqında ta’liymat, dominant ha’m retsessiv belgiler, genotip ha’m fenotip, gomo ha’m geterozigotalıq haqqında tu’siniklerdin’ ju’zege shıg’ıwı, gibritlewde transgressiya ha’m jan’a ko’shirmelerin payda bolıw sebebin anıqlawdı, gen injeneriyası usıllarınan ashılıwı genetikada jaratılg’an jetiskenlikler selektsiyasы ha’m tuqımgershilik usılınan rawajlanıwına sebep boladı. Genetika pa’ni jeke ha’m jalpılamay tan’lawdın’ material negizin tiykarlap beredi ha’m shag’ılıstırıwdın’ teoriya tiykarın ashıp beredi. Awıl xojalıq eginlerdin’ bar bolg’an sortları usı usıl menen jaratıladı. Genetika pa’ninin’ keyingi rawajlanıwı selektsiya ushın baslang’ısh oray payda etiwi ha’m na’sildi basqarıwdın’ jan’a usılların jaratıwg’a alıp keledi, olardan geterozis gibridler payda etiw usılının’ ashılıwı, sitoplazmatik erkeklik na’tiyjesizligi (SMS) usılınan paydalanıw fizikalıq ha’m ximiyalıq mutagenler ta’sirinde a’melde mutant formaların alıw. Gen injeneriyası usıllarının’ ashılıwı tikkeley na’silge ta’sir qılıp, gen ha’m DNK nı o’tkizip ulıwma jan’a formalar alıw jolların ashıp beredi.
Jer ju’zinde o’simlikler selektsiyası ju’da’ a’yyemgi zamanlarda payda bolg’an ha’m diyhanshılıq ma’deniyatının’ rawajlanıwı menen birge iykemlesip barg’an. Insan payda bolg’an da’slepki da’wirlerden baslap olar ta’biyattag’ı jewge jaramla o’simliklerdi ajratıp alıp paydalana baslag’an. Otırıqlı jag’dayda jasay baslag’an adamlar paydalı o’simliklerge islew berip ha’m jaqsıların tan’lap alıp o’5beytire baslag’an. O’simliklerge islew beriw jasaw sharayatının’ jaqsılanıp barıwı menen paydalanıwı ushın jaramlı o’z aldına sortlar a’ste aqırın kelip shıqqan. Insan jaratıwshan’lıq xızmeti arqalı barlıq ma’deniy o’simlikler iykemlesiwi arqalı, ha’zirgi egilip atırg’an barlıq eginlerdin’ jan’a tu’rli-tu’rli en’ jaqsı sortları payda boldı. O’simlikler selektsiyasının’ tariyxın tiykarg’ı basqıshqa bo’liw mu’mkin. Aldıng’ı selektsiya, xalıq selektsiyası, sanaat selektsiyası ha’m ilimiy selektsiya.
Aldın’g’ı selektsiya - uzaq o’tmishtegi ata-babalarımız ta’biyattag’ı jabayı 5simlikler arasınan en’ ko’p ha’m sapalı o’nim beretug’ınların ajratıp alıp azıq-awqat ushın paydalang’an. Olardın’ maqseti jan’a sort jaratıw bolmag’anlıg’ı ushın tuqımdı saqlaw ha’m ko’beytiw menen shug’ıllanbag’an. Keyinrek o’simliklerdi ma’deniylestiriw ha’m diyxanshılıq penen shug’ıllana baslag’an. A’yyemgi adamlar en’ jaqsı o’nimdar eginlerin tan’lap ko’beytire baslag’an. Olardın’ xızmeti o’z mu’ta’jligin qanaatlandırıw bolıp, diyxanshılıqtın’ payda bolıwı menen tan’law jumısı da baslandı, yag’nıy diyxanshılıq payda bolg’an da’slepki da’wirlerden baslap-aq aldıng’ı selektsiya payda boldı. Qazılma qaldıqlardı u’yreniw sonı ko’rsetedi, ma’deniy o’simlikler eramızdan aldıng’ı 10 mln jıl ilgeri, yag’nıy tas a’sirinde de egilgen.