10 – Tema: Jan’a sortlardı jaratıwda zamanagoy usıllar. Joba

Jeke tan`law. Bul tan`lawa o`simlikler o`z aldına tan`lanadı ha`m har bir a`wlad keyinshelik o`z aldına ko`beytiriledi.
Ja`ne o`simliktin` da`slepki tu`r baslawshıları a`wladları boyınsha qayta-qayta tekseriledi. O`z-o`zinen shan`lanıwshı eginler menen jumıs islegende1 qaytalmalı jeke tan`law qollanıladı.
Ol ushın ta`biyiy, qospaqlı ha`m mutantlı populyatsiyalar da`slepki material esaplanadı. Selektsiyalıq pitomnikke egiletug`ın ha`r-bir liniyag`a belgili normer qoyıladı. Ta`jiriybe aqırında sort atamaları o`zlestirgenge shekemgi barlıq liniyalar no`mer dep ataladı. O`z-o`zinen shan`lanıwshı qospaqlı populyatsiyalarda jeke tan`law o`tkeriw bir qanasha o`zgeshe sheklerge iye. birneshe a`wladta zan` keseligine shıdamlı o`simlikler payda bolatwg`ın qospaqlı kombinatsiyalar qaldırıladı. Ekinshi a`wladta zan` keseligine shıdamlı joqarı o`nimdarlı elita o`simlikleri tan`lap alınadı. Qadag`alaw pitomniginde 4shi a`wlad egiledi, al aldın ala sınaw pitomniginde 5shi a`wlad egiledi. Jeke tan`law metodı massalıq tan`lawg`a qarag`anda belgili da`rejegede qıyıl ha`m ko`p miynet talap etedi. Jeke tan`lawda taza sort 1 elita o`simliginen kelip shıg`adı. Ko`pshilik da`nli eginlerinin` da`ninin` salmag`ı a`dette 1 grammnan aspaydı. Solay etip taza sort shıg`arıw ha`m ko`beytiw ushın ko`p waqıt talap etiledi. Sırttan shan`lanıwshı eginlerinin` sorttan bo`liniwi ha`m qayta shan`lanıwına baylanıslı bir qaytalamalı jeke tan`law jolı menen shıg`arıwg`a bolmaydı. Sonın` ushın o`simlikler selektsiyasında ko`p qaytalamalı jeke tan`law qollanıladı. Ko`p qaytalamalı tan`law u`zliksiz tan`lawg`a o`tiwi mu`mkin.
Jeke semyalı tan`law . Bul tan`law metodında Ha`r bir elia o`simliginin` tuxımları semyası boyıansha o`z aldına qorg`ag`an alay-da egiledi.
Jartı metod. Bul metod sırttan shan`lanıwshı eginlerde ko`p qaytalamajeke tan`law o`tkeriwde ata-analıq formalardın` atalıqtın` orınsız ta`sirin boldırıw ushın qollanıwdı onın` o`zine ta`nligi ha`r bir bo`legi selektsiyanın` pitom-ge egiledi ol bo`legi zapasta saqlanadı. V egetativ jol menen ko`betetug`ın o`simliklerde klonlı tan`law qollanıladı (korborel ju`zim tal terek o`simliklerinde selektsiyasında)

4 - Tema: Jan’a sortlardı jaratıwda selekciya usılları. Qospaqlastırıw.

Joba:
1. Sort haqqında tu’sinik. Sort tu’rleri ha’m olarg’a qoyılatug’ın talaplar.
2. O’simlikler seleksiyasında qollanılatug’ın usıllar.
3. Baslang’ısh materialdı jaratıwda gibritlew usılı haqqında.
4. Shag’ılıstırıw ta’rtibi ha’m onın’ tu’rleri.

Qospaqlastırıwdın` jetiskenlikleri shag`ılıstırıw ushın da`slepki ata-analıq formalardı durıs tan`lawda anıqlanadı. Shag`ılıstırıw ushın ata-analıq juplardı tan`law praktikalıq selektsiyanın` en` qıyın ha`m baslı ma`selesi esaplanadı. Onın` qıyınshılıg`ı sonda, qa`legen ata-analıq organizmnin` belgi ha`m qa`siyeti onın` na`siline tuwrıdan-tuwrı berilmeydi. Ata-ana formalarınan alıng`an belgi ha`m qa`siyetler qospaq organizmde qayta rawajlanadı. Sonın` ushın o`simlikler rawajlanıw jag`dayındag`ı belgilerdin` qalay na`silge beriliwin biliw za`rur.

1. Ata-analıq juplardı tan`lawdın` ekologo-geografiyalıq metodı.
O`simliktin` sortları ha`m formaları ta`biyiy ha`m jasalma tan`law barısında belgili topıraq klimat jag`dayına beyimlesedi ha`m qa`liplesedi. Ekologik-geografik metod tiykarında tan`lawda transgressiya ha`m taza formanın` payda bolıwı baqlanadı.
2. O`simliktin` o`nimdarlılıq elementleri boyınsha juplardı tan`law.
Sortlarda bahalaw jurgiziwdin` baslı belgisi-bul olardın` zura`a`tliligi esaplanadı. Biraq na`tiyjede ol eki mug`dardı ko`rsetedi: maydan birligindegi o`simliktin` ortasha sanı ha`m ortasha zu`ra`a`tliligi yamasa birinshi o`simliktin` o`nimdarlılıg`ı.
3. Vegetatsiyanın` ayırım fazalarının` dawamlılıg`ı boyınsha juplardı tan`law. Selektsiyanın` a`hmiyetli wazyıpalarının` biri-bul zu`ra`a`tli tez piser sortlardı jaratıw bolıp tabıladı. Arqa rayonlardı kesh piser sortlar pisip ulgermeydi ha`m suwıqtan zıyanlanadı. 1 sortta tez piserlilik ha`m joqarı o`nimdarlılıqtı biriktiriw juda` qıyın wazıypa sanaladı, tap sonday eger o`simlik qanshama ko`p organikalıq zatlardı toplasa olardın` vegetatsiyalıq da`wiri sonsha dawam etedi.
4. Sortlardın` ha`r qıylı keselliklerge shıdamlılıg`ı tiykarında juplardı tan`law. Zamarrıqlı keselleniwge za`n`, kuyik bas ha`m t.b. shıdamlılıg`ı selektsiyasında parazittin` rasalıq quramın esapqa alıw kerek. O`simliktin` keselleniwge shıdamlılıg`ının` eki turi bar. Ayrıqsha rasalıq ha`m atız, ayrıqsha emes shıdamlılıq. Ayrıqsha rasalıq shıdamlılıq, o`simliktin` ko`terin`ki ta`sirshen`ligi yamasa joqarı ta`sirshen`liginde payda boladı. Atız shıdamlılıg`ı turaqlıraq bolıp, ol quramalı poligenlik qa`siyetke iye. Atız shıdamılıg`ına iye sortlar atız jag`dayındag`ı barlıq patogen rasalarına qarsı tura aladı ha`m onı saqlap qalıwg`a uqıplı boladı. O`simlikti qospaqlastırıw shag`ılıstırıw jolı menen a`melge asırıladı. Praktikalıq selektsiyad shag`ılıstırıwdın` ha`r qıylı turleri qollanıladı.
A`piwayı shag`ılıstırıw. Eki ata-analıq forma arasında bir ma`rte o`tkeriletug`ın shag`ılıstırıw a`piwayı shag`ılıstırıw dep ataladı. A`piwayı shag`ılıstırıw ja`ne juplı shag`ılıstırıw depte ataladı. Juplı shag`ılıstırıwdın` ha`r turliligi retseprok shag`ılıstırıw depte ataladı.
Quramalı shag`ılıstırıw. Shag`ılıstırıwda ekiden zıyat ata-analıq formalardın` qatnasıwı yaki qospaq a`wladlardı ata-analıq formalardın` birewi menen qayta shag`ılıstırıw quramalı shag`ılıstırıw dep ataladı. Olar basqıshlı ha`m qaytamalı bolıp bo`linedi. Basqıshlı shag`ılıstırıw qospaq a`wladlarda bir neshe ata-analıq formalardın` na`silligin biriktiriw kerek bolg`anda qollanadı. Basqıshlı qospaqlastırıw metodı zamanago`y selektsiyada juda` ken` qollanıladı. Juplı basqıshlı qospaqlastırıwdan quramalı basqıshlı qospaqlastırıwg`a o`tiw awıl xojalıq eginlerinin` sortına qoyılatug`ın talaplardın` artıwınan kelip shıqqan. Quramalı basqıshlı qospaqlastırıw biyday selektsiyasının` tiykarg`ı metodı. Qaytalamalı shag`ılıstırıw dep qospaqtın` ata-analıq formalarının` birewi menen qayta shag`ılıstırılıwına aytıladı. Olar eki jag`dayda qollanıladı. A) Uzaqlasqan qospaqlastırıwda 1-a`wlad qospaqtın` na`silsizliginin` aldın alıw ushın. B) Qospaq a`wladlarda ata-analıq formalardın` birewinin` kerekli qa`siyetin kusheytiw ushın. Bunday jag`daydag`ı qaytalamalı shag`ılıstırıw qanaatlandırarlı.
Selektsioner shag`ılıstırıw na`tiyjesinde alıng`an gibrid tuqımlardı onsha ko`p emes sonda jayg`astıradı. Bunnan basqa jılda shag`ılıstırıw na`tiyjesinde alıng`an (G`0) gibrid tuqımlar jaman orınlang`an bolıwı mu`mkin. Sonın` ushın olardan tolıq bahalı o`simliklerdi alıw ushın egiw waqtında jaqsı sharayat jaratıw ha`m tezirek ko`beytiw kerek. A`dette gibrid tuqımlardı jaqsı to`ginge toyıng`an topıraqta berilgen tuqımlarg`a ta`n zona ha`m o`z waqtında egiw kerek.
Ha`r qıylı tu`r ha`m tuwısqa tiyisli organizmlerdi shag`ılısıwın uzaqlasqan shag`ılısıw dep ataladı. Alıs uzaqlasqan shag`ılısıw tu`rler aralıq ha`m tuwıslar aralıq bolıp bo`linedi.
Tu`rler aralıq shag`ılısıw mısalında jumsaq ha`m qattı biydaylardın` shag`ılısıwı, vizantiya ha`m egislik sulı ha`m basqa keltiriwmiz mu`mkin.
Alıs uzaqlasqan shag`ılısıwdın` maqseti ha`r qıylı tu`r ha`m tuwıslardın` belgi ha`m qa`siyetlerino`z ishine alıwshı o`simliklerdin` sort ha`m formaların jaratıw. Teoriyalıq ha`m a`meliy qatnasta uzaqlasqan alıs shag`ılısıw tez pa`t penen o`siw ha`m rawajlanıw tuxım ha`m miywelerdin` iriligi menen parqlanadı. Uzaqlasqan shag`ılısıwdın` tiykarın salıwshı İ.Kelreyter bolıp tabıladı. Alıs shag`ılısıwdı o`tkeriwde ko`p qıyınshılıqlar guzetiledi. Bul ha`r turli tur ha`m tuwıslılardın` jaman shag`ılısıwı yamasa shag`ılıspawı ha`m alıng`an birinshi a`wlad gibridlerinin` sterilligi (na`sil bermesligi) menen tusindiriledi. O`simliklerdin` shag`ılıspawı yamasa qıyın shag`ılısıwı uzaqlasqan shag`ılısıwda ush turli sebep penen kelip shıg`adı.
A) Bir turdegi o`simliktin` shan`ı basqa turdegi o`simliktin` gulinin` analıg`ının` awzında o`speydi.
B) Shan`lanıwda o`sedi biraq shan` trubkalarında a`ste o`sip tuxımlanıw bolmaydı.
V) tuxımlanıw boladı, biraq zarodısh embrional rawajlanıwdın` qanday da bir stadiyasında nabıt boladı ha`m tuxım payda bolmaydı.
Shag`ılısıp qalmawdın` aldın alıw ushın selektsionerler aralıq metodtı qollanıladı. Bul metod ha`r qıylı tu`rdegi o`simliklerdi shag`ılıstırıwda basqıshpa-basqısh shag`ılıstırıw metodı bolıp tabıladı.
Birinshi a`wladtı uzaq shag`ılıstırıwda bepushtlik (na`sil ala-almaslıg`ı).
Alıs shag`ılısıwda shag`ılıstırıw u`lken masshtabta o`tkeriledi, yaki az mug`dardag`ı shan`lang`an gu`llerde ayrım o`simliklerdin` tu`r tuwıslarında shag`ılıspay qalıw haqqında nadurıs pikir payda bolıwı mu`mkin. Birinshi a`wladtın` tu`rler aralıq ha`m tuwıslar aralıq gibridleri na`silsiz yamasa az mug`darda miyweleydi, bunday bolsada olardın` vegetativ organları jaqsı rawajlang`an boladı.
Birinshi a`wladtın` na`silsizlik (bepushtlik) sebepleri.
Generativ organlardın` tolıq rawajlanbawı, metodtın` buzılıwınan. Uzaqlasqan shag`ılısıwda birinshi a`wlad gibridlerinin` bepushtliginin` aldın alıw ushın to`mendegi sharalar qollanıladı. A) Ata-anadan birewinin` shan`ı menen shan`landırıw. Bul en` ko`p qollanılatug`ın metodlardın` biri. Bul metodtın` jetispewi keyingi gibrid a`wlad belgilerinin` jasına ha`m sol ata yamasa ananın` qa`siyetine yaki ta`kirar shan`landırıw ushın shan`nın` qollanılıwı. B) Birinshi a`wlad o`simlik shan`ı menen shan`landırıw. Ken` ko`lemdegi jumıs ha`m birinshi a`wlad gibridleri arasında ha`r qıylı ata-ana formaları arasında fertil shan`lı o`simlikler a`hmiyetke iye. V) O`setug`ın tuxımlardı kolxitsin eritpesi menen islew beriw yaki xromosomalar sanan eki esege ko`beytiw ushın qollanıladı. Ko`p mug`darda miyweli xromosomalar sanın ten`lestiriw ampidiploidlı formalardı alıw ushın qollanıladı. Uzaqlasqan qospaqlastırıw o`simlikler selektsiyasında ken` qollanıladı. Bunın` tiykarında da`nli eginlerdin` qospaq gibrid sortları jaratıldı yaki guzgi biydaydı arpa menen, jumsaq biydaydı qattı biyday menen ha`m t.b. shag`ılıstırıw jolı menen alındı. Ko`binese pırey o`simligi menen biyday shag`ılısıwı ulken a`hmiyetke iye. Ol bahalı xojalıq belgi kompleksine iye. Pıreydın`, biydayıqtın` bul turi biydaydın` jabayı turlerine jaqın tuwısı. Ol barlıq kontinentlerde ken` tarqalg`an. Bul usı o`simliktin` shıdamlılıg`ı ha`m beyimlesiwshen`ligi menen tusindiriledi. Shag`ılıstırıwda analıq o`simlik sıpatında biydaydı alg`an jaqsı yaki tuxımlardın` baylanısı joqarı protsentke iye, birinshi a`wlad gibridlerinin` bepushtlıg`ının` aldın an`sat aladı, forma payda bolıw protsessi biyday tipi gibridi ta`repine o`tedi. 20 shı jıllardın` aqırında ja`ha`nde birinshi bolıp S.M.Bukasov ha`m A.Ya.Kameraz ma`deniy kartoshka menen jabayı Qubla Amerikalıq tu`ri menen tu`rler aralıq shag`ılıstırıw gibridizatsiya jumısların basladı. Bul metodtı qollang`annan keyin 50den aslam sortlar jaratıldı; olar arasında-rak fitoftor ha`m viruslardın` ayırım tu`rlerine shıdamlı sortlar alındı. Kartoshkada uzaq shag`ılıstırıw AQSh, Angliya, Gollandiyada ha`m basqa ma`mleketlerde ken` qollanıladı. O`zbekstan Respublikası İlimler Akademiyası eksperemental biologiya institutında jabayı Meksika paxtasın ha`r qıylı ma`deniy sortlar menen shag`ılıstırıw na`tiyjesinde S.Miraxmedov ta`repinen paxtanın` G`TashkentG` sortları seriyası jaratıldı. Bul sortlar g`awashanın` vertitsillez keselligine joqarı shıdamlılıqqa iye ekenligi anıqlandı. Temeki ha`m maxorka ilim-izertlew institutında quramalı tu`rler aralıq shag`ılısıw tiykarında temekinin` birneshe sortları jaratıldı, bul sortlar ulıwma 85% ten joqarı maydanda egilmekte. Uzaqlasqan shag`ılıstırıw qantlı qamıstı (trostnik) tut tereginde ma`deniylestiriwde u`lken a`hmiyetke iye. Ma`deniy qıtay qant tu`rtın viruslarg`a jabayı menen shag`ılıstırıw na`tiyjesinde qanttın` shıg`ımı 3 esege ko`beydi.
XX toyıng`an shag`ılısıw translokatsiya, basqa tuwıstag`ı xromosomalardı qosıw ha`m aralastırıwda uzaqlasqan shag`ılıstırıwda evolyutsiya ha`m selektsiyada haqıyqattan ha`m jetiskenliklerdin` tiykarg`ı deregi bolıp xızmet qıladı. 
Shag`ılısqan tuxqımdı islep shıg`arıwda da`slepki o`simliktin` ata-analıq formasının` ko`beyiw uqıplılıg`ı ha`m biologiyalıq ayırmashılıg`ın itibarg`a alıp tan`law kerek boladı. Bir tuqım tu`yininde ko`p tuxım payda qılatug`ın ayırım tu`rlerde, (temeki, mak, tomat, burısh ha`m basqa) gibrid yamasa shag`ılısqan tuxımdı o`ndirip alıwda gu`llerdi qoldan pishiw kastratsiya etiw ha`m olardı jasalma shan`landırıw tiykarında sho`lkemlestiriledi. Ayqaspalı shetten shan`lanıwshı eki u`yli o`simliklerdin` qospaq tuxım alıw ushın shag`ılıstırıwshı o`simliklerdin` gu`llewinen aldın analıq qatardag`ı erkek o`simliklerdi alıp taslaw arqalı eginnin` shag`ılısqan formaların alıwg`a boladı. Bul printsip bir u`yli o`simlikler u`stinde de jumıs islewge boladı bunda analıq formaları sıpatında ko`binese eki u`yli sortlar qollanıladı yamasa o`zin-o`zi shan`lanıw qatarı mısalı: qıyar ha`m kleshevinanın` shag`ılısqan tuqımında ko`riwge boladı. Biraq gu`li eki jınıslı o`simliklerde ken` ko`lemde qoldan shag`ılıstırıp ko`p mug`darda qospaq tuqımlardı o`ndirip alıw mu`mkin emes. Bunın` ushın to`mendegi usıllar qollanıladı:
a) erkek tuxımlar stirilligi tiykarınan tsitoplazmatik erkeklik
qabileti joq o`simliklerde.
b) genetikalıq jaqtan tuwrı kelmewshilik.
v) genetik marker dep atalıwshı analıq formalardan paydalanıp.
Shag`ılısqan tuqımlardı qollanıwda ekonomikalıq ta`siri geterozis esabınan alıng`an qosımsha zu`ra`a`t ha`m usı tuqımlardın` shıdamlılıg`ına baylanıslı. Eger ha`r qıylı awıl xojalıq o`nimlerinin` zu`ra`a`tliligi protsenti ko`beygende shag`ılısqan tuqımlardın` shıdamlılıg`ı to`men darejede boladı. Bunnan basqa ayırım o`simliklerde geterozis payda etiw metodı metodın qollanıp xojalıqqa ekonomikalıq na`tiyjesi elege shekem tabılmadı. Sterilliktin` biypushlıqtın` ha`r qıylı formaları bar. Shag`ılısqan tuqımnın` massasın ko`beytiw ushın tsitoplazmatik erkeklik qabiletin joqlıg`ınan formalardan paydalanıw u`lken a`hmiyetke iye. Bunın` payda bolıwında sırtqı ko`rinisi birdey emes:
a) gu`linde erkeklik jınısı tıchinka ag`za payda bolmaydı.
b) gu`ldin` erkek elementi payda boladı biraq tolıq differentsiyalan bolmaydı bul ma`kke o`simliginde ko`rinedi.
v) gu`ldin` erkek elementi normal shan` payda qıladı biraq shan`qaltashaları ashılmaydı bul tomat o`simliginde gu`zetiledi. Bul belgi na`silge tek g`ana ana ta`repten o`tedi. Biypusht (steril) shan`g`a iye o`simliklerin ayırım normal fertil o`simlikler menen shag`ılıstırg`anda steril shan`g`a iye na`sil alınadı. Soya fertil forma menen birinshi ret ta`kirarlap shag`ılıstırg`anda steril belgisi birneshe a`wladqa beriledi. Tsitoplazmatik erkeklik qa`blieti joq o`simligin o`ndiriw ushın ma`kke o`simliklerinde qospaq tuxım o`ndiriwde tek g`ana analıq forma sıpatında qoldanıwg`a boladı. Fertil sortlar ha`m Linyalar steril (biypusht) formalar menen shag`ılıstırg`anda a`wladtlarda usı biypushtlıqtı (sterilnosti) saqlap qalsa onı biypushtlıqta (sterilikti) saqlawshı dep ataladı. Ma`kke eginde bul tipke kiriwshi ko`p sanlı sort ha`m linyalar bar. Na`silde a`wlad beriwshilik qa`biletin (fertilnosti) tsitoplazmatik erkeklik qa`bileti joq o`simliklerdi qaytadan a`wlad beriwshi tiklewshi sort ha`m linyalarg`a a`wlad beriwshiligin qaytadan tiklewshiler de ataladı.
Ma`kkenin` steril formasının` payda bolıw protsessin u`yreniwde onın` 1 shi etapında tetrada mikrosperasının` tarqalıwın esapqa alg`anda normal o`tedi. Ha`r qıylı steril formalardın` ko`zge ko`riniw da`rejesinde buzılıwının` baslanıwı ha`r qıylı da`wirde baslanadı: birewlerinde degeneratsiya bir yadrolı shan`law etapında, basqaları eki yadrolıda a`melge asadı. Sırtqı sharayatqa ma`kkenin` seziwshen`ligi ha`zirgi waqıtta ken` tarqalg`an tsitoplazmatik erkeklik qa`biletinin` joqlıg`ı (sterilliktin`) 2tipi-Moldavskiy (m) ha`m Texasskiy (t) bir-birinen keskin parq qıladı.
Tsitoplazmatik erkeklik qa`biletinin` joqlıg`ının` Moldavskiy tipindegi o`simliklerdin` masag`ında ko`p yamasa az mug`darda shan`latqısh payda etedi, ayırım waqıtları masaqtan shıg`adı biraq ashılmaydı. Onda jasawg`a uqıpsız mıjırıqlang`an shan`latqısh payda boladı. Texas tipindegi o`simlikte tsitoplazmatik erkeklik qa`biletinin` joqlıg`ının` payda bolıwı az mug`darda sırtqı ortalıq ta`sirine baylanıslı. Bul belgilerdin` o`zinde ko`p mug`darda-shan`latqıshı ku`shli degeneratsiyalang`an, ayırım waqıtları masaqtan shıg`adı biraq ashılmaydı. Tsitoplazmatik erkeklik qa`biletinin` joqlıg`ı sterillikti tuqımgershilikte ken` qollanıw bir qatar awıl-xojalıq eginlerinde paydalanıwg`a boladı. Olardın` o`nimdarlıg`ın to`menletpeydi. Bul waqıtta ma`kkelerde tsitoplazmatik erkek qa`biletinin` joqlıg`ı o`simliklerdin` boyının` kemeyiwine rawajlanıwdın` aqırg`ı fazalarında alıp keledi, bul masaq ayaqshalarının` uzınlanıwına sotanın` paqalg`a pa`sten birigiwine tiykarg`ı paqalda ulıwma japıraqlar sanının` kemeyiwine ha`m olardın` sotanın` (pochatka) birigiw tu`yini japıraqları kishireyedi. Egiwdin` belgili sharayatında ko`binese o`simliklerdin` ha`r qıylı tıg`ız jaylasıwında tsitoplazma shag`ılısıp alıng`an qospaq o`simlikler o`nimdarlıg`ına ta`sir etiwi mumkin. Basqa o`simliklerdin` tuxımın alıwda tsitoplazmatik erkeklik qa`bileti joqlıg`ı uzaqlasqan shag`ılısıwda ha`m paydalanıwg`a boladı.
Juweri. Bul o`simliktin` en` jaqsı shag`ılısqanları rayonlasqan selektsiyalıq sortqa qarag`anda 25-50 % ten artıq o`nim beredi. Juweri o`zin-o`zi shan`landırıwshı o`simlik bolıp tabıladı ha`m o`zin-o`zi shan`lanıw ints.dipressiyag`a alıp kelmeydi, o`ndiriste a`piwayı liniyalar aralıq sortlı liniyalı ha`m liniyalı sortlı shag`ılısqan o`simlikler qollanıladı. Tsitolazmatik erkeklik qa`siyeti joq o`simliklerdi jaratqannan son` 1950 jıldan son` juwerinin` 15 ten artıq sortı ha`m qospag`ı jaratıldı.
Qantlı la`blebi. Tsitoplazmatik erkeklik qa`bileti joqlıg`ı la`blebide arzan qospaq shag`ılısqan tuxımdı alıw ushın en` na`tiyjeli qolaylı usıl bolıp tabıladı. Yaki la`blebi geterozigotalı ta`biyatqa iye bolg`anı ushın jumıstı o`zin-o`zi shan`landırıw arqalı gomozitogalı jol menen alıwdan baslaydı. Tsitoplazmatik erkeklik qa`bileti joqlıg`ı yamasa tsitoplazmatik erkeklik qa`biletinin` joqlıg`ın tsitoplazmatik yamasa xromosomalıq sterilmenti qollanıwda o`zin-o`zi shag`ılıstırıw jolı menen ush usılda qollanıp alıwg`a boladı. A) Eki o`zin-o`zi shag`ılısqan liniyalardan paydalanıp. B) ush liniyalı shag`ılıstırıw (A+V)+S. A`piwayı shag`ılısqanı birinshi jol menen alıng`anday alınadı. Bunda V liniya alıng`an qospaq S liniyası menen shag`ılıstıradı. Bul en` jaqsı shan`latqısh bolıwı. V) Eni a`piwayı qospaqtı shag`ılıstırıp (A+V)+(S+D) alınadı. Bunda tsitoplazmatik ha`m xromosomalıq erkeklik qa`bileti joq liniyalardan paydalanıladı. Atalaıq a`piwayı S+D gibridi tikleniwshi fortil geni boyınsha geterozigotalı bolıp shan`dı analıq a`piwayı gibridti shan`landırıw ushın beriledi. Liniyası tolıq sterillingen yaki ol xromosomalıq sterilliktin` retsessiv geni boyınsha gomozigotalı bolıp tabıladı. Aqırg`ı jılları ko`plegen ma`mleketlerde selektsionerler tsitoplazmatik erkeklik qa`bileti joq liniyalardan qollanıw arqalı biydaın` geterozisli gibridin jaratıwdı dawam etip atır. Tsitoplazmatik erkeklik qa`bileti (TsMS) derek sıpatında biydaydın` jumsaq ha`m qattı turlerine geterozis selektsiyasında ----- ha`m qollanılıwı mumkin. Ja`ha`nge tarqalg`an barlıq biyday sortları na`sil beriwshi qa`biletti tiklewshi bolıp tabıladı. Tek ayırımları g`ana () qa`lpine keliwshi uqıpqa iye. Bunnan basqa fertil tikleniwshiler jumsaq biydaydı qattı biydaydı erkeklik qa`bileti joq bolg`an (TsMS) donorları burın atı atalg`an turlerdi shag`ılıstırıw arqalı juzege keledi.