10 – Tema: Jan’a sortlardı jaratıwda zamanagoy usıllar. Joba

Jeke tan`law. Jeke tan`lawdın` tiykarg`ı printsipleri en` da`slep 1856 jılı frantsuz selektsioneri L.Vilmoren ta`repinen islep shıg`ılg`an. İogansennin` populyatsiyalarda ha`m taza liniyalarda genotiv ha`m fenotiptin` jeke tan`law ha`zirgi zaman selektsiyasında ha`m tuxımgershiliginde tiykarg`ı metodbolıp qaladı.
Onı o`z-o`zinen ha`m ayqaspalı shan`lanıwshı eginler menen islesiwde selektsiyalıq ha`m tuxımgershilik jumısında ken`nen qollanadı.
Metodtın` tiykarı, tan`lap alıng`an o`simliklerdin` a`uladı keleshekte o`z aldına ko`beytiriledi. Da`slepki osoblar a`uladı ko`p sanda tekseriledi. Unamsız a`wladlar brakovkalanadı. Bir qıylı sharayatlarda ha`m ha`r tu`rli o`simlikler salıstırıladı. Bul na`sillik, genotiplik, ha`m na`sillik emes, fenotipliko`zgerislerdi anıqlap, en` jaqsı a`uladların ko`beytiwge mu`mkinshilik beredi. Da`slepki (elita) o`simliklerdin` sanı, jeke tan`lawda da`slepki u`lgi ko`leminen, populyatsiyadag`ı o`zgeriwshen`lik xarakterine, selektsioner paydalanıp atırg`an sharayat ha`m mu`mkinshiliklerge baylanıslı, -a`dette birneshe ju`zlegennen birneshe mın`lag`an o`simlikke shekem paydalanadı.
O`z-o`zinen shanshılıwshı eginler menen islesiwde , a`dette bir jeke tan`law qollanıladı. Baslang`ısh material bolıp ta`biyg`ıy gibrid ha`m mutant paulyatsiyalar xızmet etedi.Ta`biyg`ıy populyatsiyadan bo`lip shıg`arılg`an bir elita o`simliginin` a`wladı liniya dep al usı liniya tiykarında alıng`an sort liniyalıq, gibrid populyatsiyadan alıng`an elita o`simlikginin` a`wladı-gibrid liniya, al onın` tiykarında alıng`an sort gibrid dep ataladı.
Mutagenler menen da`rilengen materialdan alıng`an elita o`simligi mutant, onın` a`wladı-mutant liniya, keleshekte alıng`an sort mutantlı dep ataladı.
Selektsioner qa`legen topıraq-klimat sharayatlarında zu`ra`a`tlikti ha`m onim sapasın belgilewshi ko`rsetkishlerdi biliwi kerek. Ha`r jılı ha`m qa`legen stadiyada, zu`ra`a`tliktegi ayrımashılıqlar ha`m o`nim sapası ne menen belgilengenin` anıq biliwi kerek. Sortlar ha`m selektsiyalıq normerlerinin` zu`ra`a`tliginin` o`zgeriwi olardın` ha`r qıylı o`nimdarlıg`ı, qolaysız hawa rayı sharayatına ha`r qıylı shıdamlılıg`ı, kesellikler ha`m ziyankeslerge shıdamlılıg`ı menen anıqlanadı.
O`ndiriske berilip atırg`an jan`a sortlar ha`r jılı turaqlı o`nim beriwdi ta`miynlewi ushın olardı shıg`arıw protsesinde selektsiyalıq materialg`a to`mendegi ko`rsetkishler boyınsha baha beriw kerek.
1) o`nimdarlıq, 2) qolaysız hawa rayı shariyatlarına shıdamlıg`ı (qısqaha`m qurg`aqshılıqqa shıdamlılıg`ı), 3) kesellikke shıdalıg`ı tot basıw ku`yik bas, gelmintosporioz, tamır shiriw, fitoftoroz ha`m t.b. 4) mexanizatsiya ja`rdeminde jetistiriwge ha`m jıynawg`a jaramlıg`ı, 5) o`nimnin` sapası (beloktın`, kraxmaldın`, maydın` mug`darın anıqlaw), biyday da`ni unının qa`siyetlerinin` bahalaw.
Selektsiyalıq protsesste dala, laborotoriyalıq ha`m laborotoriya dala bahalaw metodları qollanadı. Sınawlar a`dettegi ha`m provokatsion fonlarda alıp barıladı. U`yrenilgen material eki tu`rli belgiler boyınsha bahalanadı, tuwrı ha`m shetlengen. Sort ha`m selektsiyaalıq nomerlerde tuwrı belgiler boyınsha bahalaw sanaw, o`lshew ha`m t.b. ju`rgiziledi. Ma`selen ba`ha`rge saqlanıp qalg`an o`simlikler sanı-gu`zlik biyday o`simliklerinin` tuwrı belgisi.
Sortlardın` ayrım qa`siyetlerin shetlengen belgiler, bioximiyalıq ha`m texnologiyalıq ko`rsetkishler boyınsha bahalawg`a boladı. Bunda selektsionerdi qızıqtırıwshı qa`siyet boyınsha bahalaw bul qa`siyet penen korrelyativ baylanıstag`ı ko`rsetkish penen anıqlanadı. Ma`selen. kleykovinanın` protsenti ha`m bekkemligi, biyday sortlarının` nan pisiriw qa`siyetine sheklengen minezleme beredi.
Biyday da`nininin` sapasın anıqlaw.
Da`nnin` sapası- biolgiyalıq fiziko-ximikalıq, texnologiyalıq ha`m paydalanıw qa`siyetlerinin` jıyındısı bolıp, onın` azıq-awqat ha`m t.b.maksetlerge paydalanıw mu`mkinshiklerin anıqlaydı.
Kleykovina dep da`ndeg gliadin ha`m llyutenin belok zatları kompleksi ataladı. Kleykovina sapası onın` sozılg`ıshlıg`ı, iyilgishligi, mayısqaqlıg` menen anıqlanadı.
Kleykovinanın` sapasın İDK-1 priborı menen sha`rtli birlik ko`rsetkishinde anıqlaydı.
Nannın` sapası unnın` texnologiyalıq qa`siyetlerine baylanıslı. Onı sınaw ushın un ku`shi degen tu`sinikten paydalanadı. Unınan joqarı sapalı nan alınatıwg`ın sortlar kuwatlı dep ataladı. Olar to`mendegi tiykarg`ı ko`rsetkishler menen sıpatlanadı, qızıl da`nli sortlardın` tınıqlıg`ı-70% 60% beloktın` mug`darı 14% da`ndegi qam kleykovina 28%, 100g unnan nannın` shıg`ıw ko`lemi 550 mm, nannın` jumsag`ı 4 ball qamırdın` fizikalıq qa`siyetlerin sınag`anda. onın` mayısqaqlıg`ı (R) 80mm. Ko`p a`sirler dawamında insan, ma`deniy eginlerinin` morfologiyalıq, biolagiyalıq ha`m xojalıq belgileri boyınsha xarakterlenetug`ın ta`biyiy populyatsiyalardı qollang`an. Sanlıqtan da olar ha`zirge shekem da`slepki materialdın` selektsiyalıq sort jaratıwdag`ı birinshi jeregi sıpatında xızmet etedi.
Bunday populyatsiyalar tiykarında ta`biyiy tan`law ta`rsirinde xalıq selektsiyası, jaratılıwı ushın 20-30 jıl talap etetug`ın jergilikli sortlardı jarattı. jergilikli sort populyatsiyadan en` jaqsı o`simliklerde tan`law jolı menen ha`r qıylı eginlerinin` selektsiyalıq sortları jaratıldı. Da`slepki populyatsiyalardı en` jaqsı sort sıpatında qollang`anda, sotlardı qurawshı liniyalarında tarqatıpbo`liw o`tkerildi ha`m analizlendi, olardın` en` jaqsıları tan`lap alınıp ko`beytild ha`m keyinshelik taza selektsiyalıq sort sıpatında qollanıldı. Solay etip anameykalıq selektsiya payda boladı. Anametikalıq selektsiya bul poulyatsiyalardan turıwshı liniyalardın` analizi menen baylanıslı bolg`an metod esaplanadı. Bul metod penen jaratılg`an sortlar liniyalıq sortlar dep ataladı. V.İogansen 1903 j G` Populyatsiyalardag`ı ha`m taza liniyalardag`ı na`sillik haqqındaG` atlı miynetinde jeke tan`lawdın` metodların teoriyalıq tiykarlawdı ko`rsetti. Usı miynetinen keyin analitikalıq selektsiya o`simliknin` ilimiy selektsiyasının` 1 shi etapı boladı.
Organikalıq du`nya evolyutsiyası teoriyasında taza formalardın` payda bolıw protsessinde tiykarınan 1 printsip tan`law printsipi jatadı. Tan`law ta`biyi ha`m jasalma tan`law bolıp bo`linedi. Ta`biyiy jag`dayda qorshag`an ortalıqqa beyimlesken, ha`r ta`repleme o`zgeriwshen`, ortalıq jag`dayına ta`sir ko`rsetetug`ın organizmler jasaydı ha`m na`si beredi.
Ta`biyiy tan`law ta`biyatta u`sh formada ha`reket etedi.
1. Ha`reketlendiriwshi qa`liplestiriwshi (stabiliziruyushiy) ha`m dizruptiv bolıp jasaw jag`dayının` o`zgeriwi menen ha`reketlendiriwshi ta`biyiy tan`law populyatsiya quramına taza mutatsiya ha`m olardın` kombinatsiyaların qosıwdı na`tijesinde ju`zege keledi.
2. qa`liplestiriwshi tan`law qolaysız na`sillikti ziyanlı belgisi bar indvidler eliminatsiyası jog`alıwı jolı menen populyatsiyada osoblar arasında belgili tuwıslıqtı jaratadı.
3. Dizruvtiv tan`law bir qıylı jasaw imkanyatına iye bolg`an ha`r qıylı fenotipik organizimlerdin` saqlanıp qolawına aytıladı.
Jasalma tan`law menen haywanlardın` barlıq porodaları ha`m o`simliklerinin` sortları jaratılg`an. Tan`law organzmlerdin` na`silligine ha`m o`zgeriwshen`ligine tiykarlanadı, biraq olar o`zleri adam ushın kerekli belgi ha`m qa`sietlerinin` taza formasının` payda bolıwın tu`sindire almaydı. Olar tan`law ja`rdeminde jaratıladı. İnsan tan`law ja`rdeminde o`simlik ha`m haywanlardın` belgi ha`m qa`sietinin` tu`rlerin o`zgertedi ha`m rawajlandıradı. Solay emtip taza sort ha`m parodalardı jaratadı. Tan`law waqtında kewil bo`liw lazım bolg`anbaslı ko`rsetkishler bul zu`ra`a`tlilik, qolaysız jag`laylarg`a shıdamlılıg`ı, o`ni mnin` joqarı sapalılıg`ı, keselliklerge ha`m awıl xojalıq ziyankeslerine shıdalılıg`ı, mexanizmler menen i slew beriwge jaramlılıg`ı o`nimnin` sapalı bolıp esaplanadı. Selektsiya jumısında jasalma tan`lawdin` eki tu`rli usınan paydalanıladı.Birinshi massalıq tan`law. Da`slepki papulyatsiyadan bir waqıttın` o`zinde ko`p sandag`ı o`simliikler tan`lanadı. (bir neshe100 den bir neshe 1000 g`a shamalas). Talaw a`dette at ızda o`tkeriledi. Bunda en` jaqsı o`simliklerdin` belgiler kompleksi alınadı. Barlıq tan`lap alıng`an o`simlikler da`nnin` tolıqlıg`ı, keseliklerdin` bar joqlıg`ın biliw ushın labaratoriyada tekseriledi. Massalıq tan`law bir qaytalamalı ha`m ko`p qaytalamalı bolıp bo`linedi. Ayrım waqıtları da`slepki papulyatsiyanı talap etilgen belgiler boyınsha jaqsılaw bir tan`law o`tkeriw jolı menen erisiledi – bul bir qaytalamalı tan`law dep ataladı. Bunday tan`lachw o`z-o`zinen shanshılıwshı eg inde bolıwı mu`mkin. Sırt tan shanshılıwshı o`simliklerde ko`p qaytalamalı tan`law o`tkeriw talap et iledi. Birinshi jılı da`slepki paulyatsiya dan en` jaqsı elita o`simlikleri tan`lap alınadı. Olardın` zu`ra`a`ti qosıladı ha`m kelesi jılı qaytadan massalıq tan`law o`tkeriw ushın egiledi. Massalıq tan`law metodının` o`zgesheligi – onın` a`piwasyılıg`ında qolaylıg`ı ha`m tez o`tiwinde. Massalıq tan`law tuxımgershilikte o`sirilip atırg`an sorttın` marfalogiyalıq ha`m xojalıq biologiyalıq eginlerin saqlaw metodı sıpsatında qollanıladı. Massalıq tan`law metodının` o`zine ta`n kemshilikleri, jeke tan`law metodın qolanıwda saplastırıladı.