10 – Tema: Jan’a sortlardı jaratıwda zamanagoy usıllar. Joba

8 – Tema: Tan’law onın’ usılları.
Joba:
1. Tan’law tu’sinigi onın’ selekciyadag’ı a’hmiyeti.
2. Tan`lawdın` selektsion protsesstegi roli.
3. Tan`lawdın’ turleri.
4. O’simliklerdi ayırım belgileri ha’m kompleks belgileri boyınsha tan’law.
5. O’z-o’zinen ha’m shetten shan’lanatug’ın o’simliklerdi qollanılatug’ın tan’law tu’rleri.
6. Vegetativ ko’beyiwshi o’simliklerde klonlı tan’law.
Ch.Darvin o`zinin` organikalıq du`nnın` evolyutsiyası teoriyasında jan`a formalardın` (tu`rine ha`m tu`rlerdin`) ta`biyatta payda bolıwında ulıwma bir tan`law (selektsiya) printsipi bar ekenin anıqlag`an.
Ch.Darvin jasalma ha`m ta`biyg`ıy tan`law xaqqında ilim du`zgen.
Ta`biyg`ıy tan`law-bul do`retiwshilik protsess. Ta`biyg`ıy sharayatlarda sırtqı ta`sir ha`r ta`repleme o`zgeriwshilik ta`sirinde tan`law na`tiyjesinde anag`urlım jetik,sırtqa sharayatlarg`a iykemlesken bolıp. Tan`law o`zinin` ta`sirin populyatsiyalarda evoyutsiyalıq protsesstin` elementar birliginde ko`rsetedi.
Ta`biyg`ıy tan`law ta`biyatta eki formada ha`reket etedi, ha`reketshen` ha`m turaqlastırıwshı. Ha`reketshen` ta`biyg`ıy tan`law populyatsiyag`a jana mutatsiyalardı ha`m olardın` kombinatsiyaların kirgiziwge alıp baradı, olar unamalı a`hmiyetke iye. Turaqlastırıwshı tan`law na`sillik burılıwlar, eliminatsiyası jolı menen populyatsiya osobları ishinde belgili bir tu`rlilikti pada etedi.
Jasalma tan`law menen haywanlardın` ha`mme porodaları ha`m o`simlik sortları jaratılg`an. Tan`law menen adam ta`biyatta burın bolmag`an jan`a formalardı jaratadı. Tan`law organizinin` ta`sirshen`ligine ha`m o`zgeriwshiligine tiykarlanadı.
Ch.Darvin jasalma tan`lawdın` eki tu`rin ko`rsetken, sanasız ha`m metodikalıq. Ko`p mınlag`an jıllar dawamında adamlar sanasız tu`rde ko`beytiw ushın en` jaqsı masaqlardı, en` iri tuxımlardı ha`m t.b. tan`lag`an. Usınday sanasız tan`law a`wladtan a`wladqa qaytalanıw na`tiyjesinde ha`mme ma`deniy o`simlikler jaratılg`an.
Metodikalıq tan`lawda adam aldın-ala maqset qoyadı, anaw yamasa mınaw egindi jaqsılaw, qaysı belgiler ha`m qaysı jo`neliste o`zgertetug`ının anıqlap, o`simlikte kerekli bolg`an o`zgerislerdi metodikalıq tu`rde toplaydı. Metolikalıq jasalma tan`law XVIII a`sir aqırınan paydalanıp baslandı ha`m ayrıqsha na`tiyjelerge erisildi.Jasalma tan`law haqqındag`ı ta`limatta Ch.Darvin adamlardın` mın` jıllar dawamında u`y hayuanları ha`m ma`deniy o`simliklerinin` sortların do`retiw boyınsha ha`rektin teoriyalıq ta`repin ulıwmalastırdı. Ma`selen krıjovnik miywesi jabayı tu`rinde 7,57.5g. edi.1786 jılı miyweler salmag`ı 14,93g. Jetti ha`m keyingi jıllarında o`sip 1852 jılı 55,07g. boldı.
Qant la`blebi o`simliginin` jeke tan`law onın` quralındag`ı qant mug`darının` ko`beiywi sonday da`rejede ko`rterildi XVIII a`sirde qant la`blebinin` o`ndirislik islep shıg`arıwg`a mu`mkinshilik berdi, qanttın` mug`darı 19-20%, al en` jaqsı selektsiyalıq sortlarda 21-22% ko`terildi.
Selektsiyalıq populyatsiyalarda tan`law ha`rektinin` nızamları.
Tan`law ju`rgiziw ushın organizmlerdin` geteroziotligi kerek. Populyatsiyada geterozigitlıq qanday da bir belgi boyınsha az mug`darda saqlansada, tan`law ta`siri dauam etedi.
Tan`law gomozigotlik aldında toqtaydıyu Onın` toqtaw ta`siri basqa sha`rtler ten` bolg`anda, qanday da bir belgini anıqlawshı genler sanına baylanıslı. Masaqtın` qılshıqlıg`ı ha`m qılshıqsızlıg`ı biyday populyatsiyalarında tek bir ret ta`sir etedi, sebebi bul belgiler bir jup genler menen anıqlanadı, ma`kke da`nindegi may ha`m belok mug`darına tan`law İllinoy ta`jiriybe stantsiyası (AQSh) mag`lwmatı boyınsha 70 jıldan beri na`tiyjeli bolıp kelmekte.
Protein joqarı ha`m to`men mug`darg`a tan`law 70 shi a`wladta onın` ko`beyiwi 26,6% ha`m to`menlewi 4,4% ke shekem jetti. Awırmashılıqlarg`a qaramastan tan`lawdın` may ha`m beloktın` ko`beyiwi to`menlewi ju`da` ku`shli o`zgeredi. Solay etip, bir eginde tan`law jo`nelisine qaray paydalı xojalıq belgileri keskin o`zgeriwi mu`mkin.
Jazlıq arpanın` selektsiya genetikalıq institutında joratılg`an eki sortı, Odesskiy 36 ha`m Nutans 106 salıstırıp ko`reyik. Onın` birinshisinde ortasha da`ndegi beloktın` mug`darı 14,5% ha`m ol ot-jem sortı esaplanadı ha`m ekinshi sorttın` da`ninde beloktın` mug`darı 11% ha`m ol pivotayalawshı sort esaplanadı Solay etip, bir sharayatlarda gibrid populyatsialrda tan`law na`tiyjesinde ha`r tu`rli jo`nelistegiqa`liplesiw protsesi o`tedi,da`ndegi beloktın` ko`beyiwinei ha`m pa`seyiwine.
Tan`lawdın` do`retiwshilik a`hmiyeti onın` mutagenez ha`m shag`ılıstırıw protsessleri menen baylanıslı bolg`anı sebebli, o`zgerisler mutatsiya ha`m gibridizatsiya na`tiyjesinde payda boladı.
Bir sharayatlarda organizmlerdin` o`zgeriwshen`ligi ha`r tu`rli jo`nelislerde o`tedi, biraq tao`law kem-kemnen yamasa tez arada to`men ıng`aylasqan organizmlerdi joq etedi ha`m az da`rejede bolsada usı sharayatlarg`a ıng`aylasqan organizmlerdi saqlaydı, olardın` sanı da`slepki populyatsiyada wzliksiz ko`beye beredi.
Qurg`aqshılıq rayonlarda sırtqa ta`sirler-joqarı temperatura, hawa ha`m topıraqta ıg`allıqtın` jetispewi, ultrfialet nurları ta`sirinde- qurg`aqshılıqqa ha`r qıylı da`rejede shıdamlı mutantlar payda boladı. Biraq tan`law popuyatsiyada qurg`aqshılıqqa shıdamlıraq formalarda saqlaydı ha`m tolıqtıradı.
Zu`ra`a`tlik ha`m da`ndegi beloktın` mug`darı, qurg`aqshılıqqa shıdamlılıq ha`m joqarı zu`ra`a`tlik qarsı g`a`rezlilik penen baylanıslı. Ju`da` siyre jag`daylarda populyatsiya ishinde bul ko`rsetkishler bir formada ushırasadı. Bunday formalar selektsiya ushın joqarı bahag`a iye - olarda joqarı zu`ra`a`tlik ha`m beloktın` mug`darı boyınsha fiziologiyalıq ıng`aylaspawshılıq begili da`rejede u`ziledi.
O`simliklerdin` ko`plegen a`hmiyetli xojalıq qa`siyetlerinin` fiziologiyalıq ıng`aylaspawshılılıg`ı absolyut emes. Selektsiya ja`rdeminde onı belgili da`rejede jen`iwge boladı. Bul joqarı o`nimli ha`m jeterli da`rejede suwıqqa ha`m qurg`aqshılıqqa shıdamlı (gzlik biydaydın` Mironovskaya 808, jazlıq biydaydın` Albidum 43 sortları) joqarı o`nimdarlı ha`m beloktın` mug`darı joqarı (guzlik biydaydın` bezostaya 1 sortı). Albidum 43 sortı tez piserligi qurg`aqshılıq sharayatlarında joqarı zu`ra`a`tligi menen ajıraladı. Quramalı teksheli giyubridizatsiya na`tiyjesinde onda siyrek sa`ykeslenetıwg`ın joqarı zu`ra`a`tlikti tez piserlik biriktirildi.
Bir o`simlikte paydalı qa`siyetlerdi biriktiriw qıyınshılıg`ın jen`iwde uzaqlasqan gibridizatsiya sonday aq jasalma mutagenez u`lken rol oynaydı.
Selektsiyanın` maqsetine qaray tan`law ayrım,birneshe yamasa ko`p belgiler boyınsha ju`rgiziledi. a`selen da`nnin` iriligine tan`law tamır sistemasının` jaqchı rawajlanıwı menen birge ju`rgizilmese na`tiyjesiz bolıwı mu`mkin.
Ha`zirgi zaman awıl xojalıq eginlerine joqarı talap qoyıladı.Bul talaplardı qanaatlandırıw ushın selektsiyanı belgi ha`m qa`siyetlerdin` kompleksi boyınsha ju`giziw kerekyu Jon`ıshqanın` jan`a sortın jaratıwda to`mendegi xojalıq ushın bahalı belgi ha`m qa`siyetlerin biriktiriwge erisedi, ko` massanın` bede ha`m tuxımlardın` shubar, tot basıw, tamır shiriw keselliklerine shıdamlılıq. Tez o`siw, joqarı qısqa shıdamlıq, jaqsı japıraqlanıw, japıraq paqal massasında beloktın` joqarı mug`darı, eginnin` uzaq jasawı.
A`meliy selektsiyada tan`lawdın` eki usılı qollanıladı, massalıq ha`m jeke. Qoyılg`an maqsetler, egin tu`ri, gu`llew biologiyası, da`slepki material xarakteri ha`m.t.b. sha`rtlerge qaray bul metodlar variantlarg`a bo`linedi.
massalıq tan`lawda da`slepki populyatsiyadan bir uaqıtta ko`p sanda o`imlikler tan`lap alınadı, birneshe ju`zlegennen birneshe mın`lag`an.
Tan`law atızda, eginlerden en` jaqsı o`simlikler kelshek sortqa ılayıq belgileri boyınsha alınadı. Laboratoriyada unamsız belgileri bar o`simlikler alıp taslanadı. Brakovkadan son` qalqan o`simlikler kelesi jılı bir uchastkada egiledi. Bunda jan`a sort tanlap alıng`an en` jaqsı o`simlikler a`uladı boladı.
Massalıq tan`law bir ha`m ko`p qaytarmalı boladı. O`z-o`zinen shan`lanıwshı o`simliklerde da`slepki populyatsiyanın` jaqsılanıw kerekli bolg`an belgi boyınsha bir tan`law na`tiyjesinde erisilip - ol bir qaytarmalı dep ataladı. Ayqaspalı shan`lanıwshılarda jaqsı na`tiyjege erisiw ushın ko`p qaytarmalı tan`law talap etiledi.
Birinshi jılı da`slepki populyatsiyadan en` jaqsı elita o`simlikleri tan`lap alınashdı. Olardın` o`nimi biriktiriledi, ha`m kelesi jılı tuxımlar qaytadan massalıq tan`law ju`rgiziw ushın egiledi. Birinshi tan`lawdag`ı tuxım zu`ra`a`ti bir bo`legi sort sınawda epgiledi. Bul jerde birinshi tan`law na`tiyjeleri da`slepki papulyatsiya menen sonday-aq jaqsı standart rayonlasqan sort penen salıstırıladı. Qayta massalıq tan`law zu`ra`a`ti u`shinshi tan`law o`tkeriw ushın ha`m keyingi sort sınaw o`tkeriw ushın egiledi.
Eger sort sınaw jaqsı na`tiyje berse, jan`a sorttın` aldın ala ko`beytiwin ha`m onı ma`mleketlik sort sınaw uchastkalarında sınawın sho`lkemlestiredi. Keyingi jılları jumıstı usı sxemada kerekli na`tiyje alıng`ang`a shekem dawam ettiredi. Ayrım eginlerdin` tan`law toqtawı menen ayrım ko`rsetkishler, ma`selen qant la`blebide qantlıg`ı to`menleydi. Bunın` aldın alıw ushın massalıq tan`law sorttı o`ndiriste paydalanıw da`wiri ishinde ju`rgizedi-ol u`zliksiz tan`law dep ataladı.
Massalıq tan`law ayrmashılıg`ı onın` a`piwayılıg`ı, qolaylıg`ı tez o`tkeriliwi. Massalıq tan`law tuxımgershilikte, o`sirilip atırg`an sortlardın` morfologiyalıq belgilerin ha`m xojalıq biologiyalıq qa`sietlerin saqlaw ushın ken` qollanıladı. Onın` bir tu`ri negativ tan`law, bunda eginlerden en` to`men osobler tan`lap alınadı.
Massalıq tan`law o`zinen shan`lanıwshı o`simliklerge salıstırg`anda ayqaspalı shan`lanıwshılarda na`tiyjelikleri esaplanadı.
Biraq erisilgen jaqsı na`tiyje ko`p jag`dayda turaqsız boladı. Sebebi populyatsiyag`a sırtqı ortalıq ta`sir etedi.
Bul metodtın` kemshiligi-tan`lang`an o`simliklerdin` a`wladın tekseriw mu`mkin emesligi, ekinshisi, populyatsiyadan selektsiyalıq ko`z qarastan en` bahalı formalardı bo`lip alıw ha`m onı zu`ra`a`tte paydalanıw mu`mkinshiligin bermeydi.
Onın` bir ta`repligi, genotipler tek analıq liniya boyınsha ju`rgiziledi, onın` na`tiyjeleri addi tiv genetikalıqeffektke tiykarlanadı. Az o`simlikler tan`lang`anda genetiko-avtomatikalıq protsessler (dreyf genler) yaamasa inbridin` na`tiyjesinde ayqaspalı shan`lanıwshı o`simliklerde sorttın` to`menleniwine alıp keledi.
Massalıq tan`lawdın` kemshilikleri jeke tan`lawda saplastırıladı.