10 – Tema: Jan’a sortlardı jaratıwda zamanagoy usıllar. Joba

10 – Tema: Jan’a sortlardı jaratıwda zamanagoy usıllar.
Joba:
1. Respublikamızda selektsiya ha’m tuqımgershilikte traditsion emes usıllardı rawajlanıwı ha’m olardın’ tu’rleri.
2. Biotexnologiya haqqında tu’sinik, onın’ a’hmiyeti, respublikamızda ha’m rawajlang’an ma’mleketlerde rawajlanıw ha’m jetiskenlikler.
3. Kletka selektsiyası, kletka injenerligi, somatik qospaqlaw, gen ha’m kletka injenerligi, markerlerge tiykarlang’an selektsiya, gen nokaut usıllar haqqında tu’sinik, olardın’ rawajlanıwı ha’m a’hmiyeti.
4. Zamanago’y usıllar ja’rdeminde jan’a sortlardı jaratıw.
5. Virussız materialdı traditsion emes usıllar ja’rdeminde ko’beytiw jolları.
Ha’zirg’ waqıtta sintetik selektsiya jumısında jasalma gaploidlardan ken’ paydalanıladı. A’sirese, bunda gomozigotali formaları tez ha’m qısqa mu’ddette jaratıw imkaniyatı bar.
Gaploidlardan biydaydın’ kelte boylı, keselliklerge shıdmlı sortlardı jaratıwda ken’ paydalanıladı.
Gaploidiya usılı menen Odessadag’ı arpanın’ joqarı zu’ra’a’tli Istok, Odesskaya 115 sortları jaratılg’an.
O’z – o’zinen shan’lanıwshı o’simlikler selektsiyada geterozisten paydalanıw sintetik selektsiyanın’ ja’ne bir keleshegi bar usılı.
Geterozis dep qospaqlardın’ birinshi buwını (Ғ₁) ata – ana formalarına salıstırg’anda joqarı zu’ra’a’tli ha’m jasawshan’ bolıwına aytıladı. (Bul tema ulıwma selektsiya pa’ninde aytılıp o’tilgen).
Geterozis hadisesi birinshi bolıp shetten shan’lanıwshı o’simliklerde gu’zetilgen ha’m jaqsı u’yrenilip ken’ ko’lemde ma’kke, qant la’blebi, palız - obishlarda ha’m basqa eginlerde paydalanılmaqta. O’z – o’zinen shan’lanıwshı o’simliklerde ha’m aqırg’ı jıllarda bul ma’selege u’lken itibar berilmekte.
O’z – o’zinen shan’lanıwshı o’simliklerdin’ ko’beyiw biologiyasının’ tiykarg’ı qa’siyeti – jan’a payda bolg’an ha’mme mutatsiyalardi ja’ne tez arada gomozigota jag’dayına o’tiwi ha’m o’z – o’zinen shan’lanıwshılardı sho’lkemlestirilgen populiyatsiyanın’ o’simlikleri o’te joqarı gomozigota jag’dayında bolg’anlıg’ı. Bul o’z na’wbetinde bunday populiyatsiyalar genofondinda letal ha’m yarım letal retsessiv mutatsiyalardı bolmawın ta’miynleydi ha’m geterozis (qospaq ku’shi) a’melde ju’z bermeydi.
Biraq o’z – o’zinen shan’lanıwshı qatar o’simliklerde eksperimental usılda payda etilgen qospaqlardı u’yreniw na’tiyjesinde olarda geterozis ku’shli payda bolg’anlıg’ı anıqlandı. Usıg’an tiykarlanıp o’z – o’zinen shan’lanıwshı eginler selektsiyada geterozisden a’melde paydalanıw ma’selesi qoyıladı. Bul ma’seleni to’mendegi jollar menen sheshiw mu’mkin:
1. Biydaydın’ en’ jaqsı sortlarınan tsitoplazmatik erkek pushsız liniyalardı ha’m bekkemlewshi liniyalardı jaratıw ha’m olardan shag’ılıstırıw protsessinde pushsız liniyalardı uzliksiz saqlanıwın ta’miynlew;
2. Biydaydın’ basqa jaqsı sortlarınan tiklewshi liniyalardı tsitoplazmatik pushsız liniyalar menen shag’ılıstırıwdan payda etilgenlerin tsitoplazmatik erkek pushlı liniyaları menen shag’ılıstırıw na’tiyjesinde geterozisi ku’shli payda bolatug’ın fertil qospaqlardı payda etiwshi liniyalardı jaratıw;
3. Pushsız (steril) liniyalardı ha’m tiklewshi liniyalardı bo’lek qatarlarda (gezeklesip) egiw ha’m bul qatarlardan zu’ra’a’tti bo’lek jıynap alıw;
4. Pushsız liniyalı o’simliklerden alıng’an tuqımlardı islep shıg’arıwda geterozis tiykarında o’siriw ushın paydalanıw.
Bul barada Kanada selektsionerleri ta’repinen u’lken izertlew jumısları orınlanbaqta. Ol jerde ayrım en’ jaqsı sortlar tiykarında tsitoplazmatik erkek pushsız liniyalar, bekkemlewshi liniyalar ha’m pushsız liniyalar ushın tiklewshi liniyalar payda qılıng’an. Liniyalardı shag’ılıstırıw ushın kushli geterozis beretug’ın juplar (kombinatsiyalar) tan’lang’an.
Rossiya ilimpazları ta’repinen ha’m bul barada u’lken izertlewler o’tkerilmekte biraq ken’ ko’lemde geterozisli qospaqlar payda etiw aktual ma’selelerden biri bolıp qalmaqta.
Biotexnologiya usılları. Genni insan ushın xızmet qılıwda qaratılg’an malekulyar biologiyası, gen ha’m kletka injeneriyasının’ jetiskenlikleri tiykarında jan’a ka’sip biotexnologiyanın’ tiykarları jaratılg’an.