10 – Tema: Jan’a sortlardı jaratıwda zamanagoy usıllar. Joba

Biotexnologiya – mikroorganizmler, o’simlik ha’m haywanlar kletkalardı jasalma azıq ortalıqlarında o’siriliwine, shegaralang’an protoplastlar, kletka organoidları (ma’selen xloroplastlar) ha’m biologik ha’reket malekulaları (fermentler, xlorofill, bakteriorodopsin ha’m. t.b) biosintetik qa’biletinen paydalanıwg’a tiykarlang’an jan’a islep shıg’arıw protsesslerinin’ negizin jaratıw menen shug’ıllanatug’ın a’meliy biologiyanın’ bir ka’sibi.
Biotexnologiyanın’ usılları awıl xojalıg’ının’ tu’rli ka’siplerinde, sonday – aq o’simlikshilik, selektsiya ha’m tuqımgershilikte paydalanıladı. Bul usıllar ja’rdeminde fitoparazitlerge shıdamlı transgen ma’deniy o’simlikler payda etiledi. Nemis ha’m Daniyalıq ilimpazlar birgelikte jaqında qant la’blebi nematodasının’ fitoparazitine rezistent genin identifikatsiya (uqsatıw) qıldı. Nematodag’a (Heteiodera schachitii) rezisten’ geni Beta procumbens jabayı la’blebisinde tabılg’an, ma’deniy Beta vulgaris tu’rinde bolsa bunday gen joq. Bul gendi jabayı tu’rden kant la’blebibinin’ ma’deniy tu’rine ko’shiriw barısında tiyisli izertlewler orınlanbaqta.
Biotexnologiya usılları ja’rdeminde suwıqqa yamasa joqarı temperaturag’a, joqarı yamasa to’men ıg’allıq, qurg’aqshılıqqa shıdamlı transgen o’simlikler payda qılıw, bunnan tısqarı shorlang’an jerlerde o’setug’ın modifikatsion o’simliklerdi jaratıw mu’mkin.
Ha’zirgi zaman selektsiyasında o’simliklerdin’ shıdamlılıg’ı ha’m o’nim sapasın jaqsılawg’a qaratılg’an ja’ha’nde sort dereklerin jan’a izbe – izligin jaratıwda biotexnologiya belgili orındı iyeleydi. Biotexnologiyalardın’ tiykarg’ı izertlewleri awıl xojalıq o’simliklerinin’ o’niminin’ asırılıwı saqlaw ha’m o’nimdarlıg’ı ha’mde sapasın jaqsılawda sırtqı ortalıqtın’ biotik ha’m abiotik stressli faktorlarına birg’ana, gruppalı yamasa kompleks shıdamlılıg’ına prinsipyal jan’a genotiplerdi jaratıwg’a qaratılg’an.
Selektsionerlerdin’ awıl xojalıq eginlerinin’ kompleks shıdamlı sort ha’m qospaqlardın’ tek g’ana traditsion usıllar menen payda qılıw ha’reketleri qa’legen na’tiyjelerge alıp kelmeydi. Uzaq formalardı qospaqlawg’a tiykarlanga’n transgressiv selektsiyasınan paydalanıw ma’deniy o’simliklerdin’sırtqı ortalıqtın’ stressli faktorlarına shıdamlılıg’ın qatar jeke mashqalalardı sheshiwge alıp keledi. Biraq ulıwma alg’anda bul mashqala ju’da’ ha’m aktual bolıp qalmaqta.
O’simliklerdin’ jan’a formaların jaratılıwında kletka injineriyasının’ u’lesi u’lken bolıp, onda qıyın genetik protsesslerdi (manipulyatsiyaları) kletka da’rejesinde a’melge asırıladı.
Kletka injineriyası negizinde o’simlik ha’m haywanlar kletkaları jekelengen (izoliyatsiya qılıng’an) protoplastlarının’ qosılıw (birlesiw) usılı jatırıptı yamasa kletka injeneriyası tiykarında somatik qospaqlaw dep atalg’an, yag’nıy jasalma azıq ortalıg’ında o’sirilgen eki jınıslı bolmag’an (somatik) kletkalardı birlesiw usılı bar.
Gen injeneriyası usılları awıl xojalıq eginlerinin’ jan’a formaları, liniyaları, sortları ha’m qospaqlarının’ patogenlerge ju’da’ shıdamlılıg’ın asırıwg’a ha’m sortlardı jaratıw mu’ddetin qısqartırıwg’a qaratılg’an za’ru’r wazıypalardı sheshiw imkaniyatların ta’miynleydi. Ha’zirgi zamanda gen injineriyası retsipient yadro apparatına da’slep usı organizmge ta’n bolmag’an ayırım jan’a genlerdi kirgiziw ha’m basqarıw ta’rtipli jaylasıwın kirgiziw g’ana emes, ba’lkim pu’tin xromosomalardı, ayrım organellalardi kirgiziw yamasa eki kletkani qosılıw menen organizmnin’ jan’a formaların jaratıw imkaniyatı bar.
Gen ijeneriyası texnologiyası tiykarında ja’ha’nnin’ jetekshi biotexnologik orayları ha’m laboratoriyalarında, birinshi na’wbette AQSh, Argentina, Kanada, Qıtay ha’mde Yaponiya, Germaniya, Gollandiya, Fransiya, Hindistanda soyanın’, ma’kkenin’, rapstın’, kartoshkanın’, pamidor ha’m basqa eginlerdin’ gerbitsidlerge ha’m nasikomalarg’a shıdamlı formaları jaratılg’an: salının’ – perekulyariozg’a, kartoshkanın’ kalarado g’on’ızag’ına, biydaydın’ – shorlang’an jerlerde, zen’ keselligine ha’m fuzariozg’a, qant la’blebinin’ – tserkosporozg’a, rapstın’ – nasikomalarg’a zamarıqlı keselliklerine. Transgensortları ha’m qospaqlardın’ egin maydanları jıl sayın keneyip barmaqta ha’m ja’ha’nde 50 mln gektar jerge tarqalg’an.
Transgen eginlerdin’ tiykarg’ı maydanları to’rt ma’mlekette – AQSh, Argentina, Kanada ha’m Qıtayda jaylasqan. Transgen eginlerdin’ ulıwma maydanınan 80% soya ha’m ma’kkege tuwrı keledi. Transgen eginler maydanının’ derlik ha’mmesi gerbitsidlerge (71%), nasikomalarg’a (22%) shıdamlı sort ha’m qospaqlar menen iyelengen.
Ha’zirgi ku’nde Rossiya o’simliklerdin’ biotexnologiyası ha’m bioinjeneriya ka’sibindegi jumıslar Putin Rossiya awıl xojalıq biotexnologiya Ilim Izertlew Institutı, K. A. Timiryazev atındag’ı Moskva awıl xojalıq akademiyası, Qubla – Shıg’ıs QXIII , qant la’blebi BRIII, ot – jem eginler BRIII, palız eginler BRIII, salıgershilik BRIII, kartoshkashılıq BRIII, qaratopıraq emes aymaqtın’ oraylıq rayonları QXIII, Arqa – Shıg’ıs QXIII da rawajlanbaqta.
Rossiya pa’nler akademiyasının’ “Bioinjeneriya” Orayında kartoshkanın’ kalarado g’on’ızag’ına shıdamlı formaları jaratılıp ma’mleket sort sınawına tapsırılg’an. Bul biotexnologiya ha’m selektsion oraylarda o’simliklerdin’ bir neshe ju’z mın’ regenerantları payda etilgen. Bulardın’ ko’pshiligi qurg’aqshılıqqa, ju’da’ joqarı ha’m to’men temperaturag’a, shorlanıwg’a, qa’wipli zamarıq, bakterial ha’m virus keselliklerine shıdamlı formaları. Olar tiykarında qaratopıraq emes aymaqlardın’ oraylıq rayonları QXIII ha’m Arqa – Shıg’ıs III da jazg’ı biydaydın’ BR ot – jem III de jon’ıshqa - sebarganın’, BRQXIII da – qant la’blebinin’, BR kartoshkashılıq III de kartoshkanın’ jan’a qımbat bahalı sortları paya qılıng’an birinshi sortlar (Rossiyada) Ma’mleket reestrine kirgizilgen.
Shumer a’psanasının’ birinde aytılıwınsha, joqarı quday Enlil u’y haywanlar qudayı Lahar ha’m onın’ sin’lisi – da’n qudayı Ashnanidi jaratadı. Qudaylar jerge tu’sip adamlardı diyxanshılıqqa ha’m sharwashılıq jumıslarına u’yrete baslaydı. Ku’nlerdin’ birinde olar kim adamlarg’a za’ru’rek ha’m kerekli eekenligi tuwrısında tartısıp qaladı. Bul ma’seleni sheshiw ushın olar Enlilge murajet qıladı. Ol ekewinin’ ga’plerin tın’lap birinshilikti da’n qudayına beredi. Bul a’psana sonı ko’rsetedi, adamlar bunnan altı mın’ jıl aldın o’simlikshilik sharwashılıq salıstırg’anda u’stin bolg’anlıg’ın bilgen.
Ha’zirgi zaman biologiyasının’ jetiskenliklerine qarag’anımızda aytılg’an ga’pler tuwrı ekenligin ko’remiz.