10 – ma’ruza tog‘ jinsi massivining texnogen xususiyatlari. Reja

10 – MA’RUZA
TOG‘ JINSI MASSIVINING TEXNOGEN XUSUSIYATLARI.
Reja:

1. Ortiqcha chiqindilar kо‘chkisi va ularning paydo bо‘lish mexanizmi.

2. Nishabning deformatsiyasi qumli loydan yasalgan tog‘ ‘jinslarining axlatxonalarida

3. Chо‘kish, eroziya va ularning paydo bо‘lish sabablari deformatsiyasi.

Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish asosiy texnologik jarayonlardan biridir. Foydali qazilmalarni qazib olishning texnik-iqtisodiy kо‘rsatkichlari umuman yukni ishonchli va ritmik saqlashga bog‘liq. Shu munosabat bilan axlatxonalarga quyidagi talablar qо‘yiladi: damping ishlarining xavfsizligi, minimal ajratilgan maydonlar bilan maksimal qabо‘l qilish qobiliyati, ishg‘ol qilingan hududlarni tezda tiklash.

Ularni faqat texnologik usullar bilan amalga oshirish mumkin emas, masalan, eng zamonaviy demping texnikasi yordamida, chunki axlatxonalarning parametrlari (balandlik va qiyalik burchagi) ularning barqarorligi sharoitlariga bog‘liq, ularning buzilishi qiyaliklarning xavfli deformatsiyasiga olib keladi.
Nishab deformatsiyasining quyidagi turlari tog‘ ‘jinslarining texnogen massivlariga (kо‘milib ketgan axlatxonalarga) xosdir: kо‘chkilar, supurish, pastliklar, tozalangan suvning yutilishlari va tog‘ jinslari massasi.

Yer kо‘chkisi barcha turdagi axlatxonalar deformatsiyasining eng keng tarqalgan turi. Pichoq bazasiga nisbatan toymasin yuzaning holatiga qarab va ular suprasolear, plantar va plantarlarga bо‘linadi.

Yer osti kо‘chkilari qoyatosh poydevor ustiga qо‘yilgan qumli gil jinslarining axlatlarida uchraydi. Bunday kо‘chkilarning sirpanchiq tekisligi tо‘liq hajmda yoki qayta qurilgan tosh massasi ichida hosil bо‘ladi. Ushbu kо‘chkilar ma’lum bir axlat balandligida (tabiiy qiyalik burchagi bilan) kо‘chib о‘tadi, bu manba jinslarining fizik-mexaniq xususiyatlariga va chiqindilarni hosil qilish usuliga bog‘liq (10.1-rasm).
Ushbu kо‘chkilarning shakllanish mexanizmi quyidagicha. Pichoq shakllanishining dastlabki davrida, ayniqsa past balandlikda (10 m gacha), massiv bо‘shashmasdan holatga ega, chunki toshning kо‘p qismi, ayniqsa loy, о‘z shakllarini saqlab qoladi. Bunday holda, chiqindi jinslar uch fazali holatda bо‘ladi: tosh - havo - suv. Havo о‘ziga xos jinslarning alohida klonlarini bо‘shashishi natijasida hosil bо‘lgan mikroporolarni tо‘ldiradi, suv esa tabiiy mikroorganizmlarni saqlanib qolgan tosh bо‘laklariga tо‘ldiradi.
CHо‘kindi massivining bu holatida axlatxonalar 38–40 burchaklar burchagida turg‘undir.Tо‘pning balandligi va turish vaqtining oshishi bilan tog‘ ‘jinslari parchalanishi va ular bilan mikrofonlar tо‘ldirilishi natijasida uning massasi zichroq bо‘ladi. CHо‘kindi balandligi yanada о‘sishi bilan u kuchayadi va tog‘ ‘jinslari qisqarish natijasida hosil bо‘lgan yuqori kuchlanishlar mintaqasidan suvni pastdan yuqoriga siqib, qiyalik yuzasidan ma’lum bir chuqurlikda yuqori namlik zonasini hosil qiladi va ikki fazali holatga о‘tadi (tog‘ - suv). yuqoridan pastgacha (atmosfera yog‘inlarining yuqori konsolidatsiyalanmagan axlat zonasi orqali infiltratsiyasi).
Yuqori namlik zonasining rivojlanish chuqurligi pichoqning balandligiga va asl jinsning fizik-mexaniq xususiyatlariga bog‘liq (namlik, siqish kuchi)



10.1-rasm. Ichki axlatning yer osti kо‘chkilari: 1 - pichoqning boshlang‘ich konturi; 2 - konsol transport-axlat kо‘prigi; 3 - kо‘chkidan keyin pichoqning konturi; 4 - axlatni qо‘llab-quvvatlash о‘qi; 5 - sirpanish tekisligi.

Planar kо‘chkisi, chiqindilar qatlamli jinslar bilan о‘ralgan eğimli poydevor ustiga qо‘yilganda yuz beradi. Bu erda, aksariyat qismi uchun toymasin tekislik poydevor yuzasi yoki uning qatlamlarining kontaktlari bо‘ylab о‘tadi. Ushbu turdagi kо‘chkining asosiy sabablari kо‘mir chokining tuproqida zaif aloqalarni kesish, shuningdek bо‘sh turgan joylarga axlatxonalarni joylashtirish (faol bosim prinsipida qо‘shimcha yuk yaratiladi). Kо‘chki hodisalarining faollashishi qatlamlarning kontaktlarida suvning filtrlanishiga yordam beradi (10.2-rasm).

Plantar kо‘chkilar har qanday tog‘ ‘jinslarining zaif bazaga tushishi uchun xosdir. Kо‘rinish tabiatiga va ularning paydo bо‘lish sabablariga kо‘ra, bu kо‘chkilar osilgan tomonning qatlamlangan tog‘ ‘jinslari kо‘chkisiga о‘xshaydi.
Umuman olganda, axlatxonalar, kо‘milgan yerlar va ochiq kо‘llar kо‘chkisi qiyalik deformatsiyalari rivojlanishining uch bosqichi bilan ajralib turadi: yashirin (massivdagi mikromoliyalar boshlanishidan kо‘chki paydo bо‘lishining kо‘rinadigan belgilari paydo bо‘lishigacha), faol (ommaviy qirilib ketish paytidan boshlab deformatsiyaning pasayishiga qadar) va parchalanish (kо‘chib ketishni tezlashuvchi pasayish tezligi bilan tо‘liq barqarorlashguncha). 10.3-rasm.





10.2-rasm. Ichki axlatxonaning planar kо‘chkisi: 1 - pichoqning boshlang‘ich konturi; 2 - kо‘chkidan keyin axlat konturi; 3 - mineral qatlam.


Tuproq va plantar kо‘chkilarning faol bosqichi tog‘ ‘jinslarining tez sur’atda siljish shakliga ega bо‘lib, axlatxonada va chiqindilar hududida joylashgan odamlar va jihozlarga ma’lum xavf tug‘diradi. Gidravlik chiqindilarning doimiy prizmalaridagi kо‘chkilar ayniqsa xavflidir, chunki ular keyinchalik tozalangan suv va tog‘ ‘jinslari massasining keyingi yorilishiga olib kelishi mumkin.
Yer osti kо‘chkilari sekinroq rivojlanib boradi va kam xavf tug‘diradi, ammo ular katta miqdordagi tosh massasini о‘z ichiga oladi, bu esa katta qazish ishlarini talab qiladi.


10.3-rasm. Tashqi pichoq pichog‘idagi er osti kо‘chkisi: 1 - pichoqning boshlang‘ich konturi; 2 - kо‘chkidan keyin axlat konturi; 3 - toymasin tekislik; 4 - mineral qatlam.
Nishabli siljishlar chang zarralari kо‘p bо‘lgan qumli gilli tog‘ ‘jinslari axlatlarida keng tarqalgan bо‘lib, ular suvga tо‘yingan tosh massalarining past tezlik bilan turli tezlik bilan pastga siljishi bilan tavsiflanadi. CHо‘kish darajasi toshning mustahkamligi va qiyalik burchagiga bog‘liq. CHо‘kishdagi deformatsiyalar suvni axlatxonadan pastga tushirganda yuz berishi mumkin (masalan, suvni drenajlash uchun tashqi qiyalikka filtrlashda yoki ochiq suvli qatlamning axlatxonasi suyanadigan ochiq chuqur bо‘lsa).

Chiqindilar yonbag‘ridagi suv toshqini, ochiq quduqlarning о‘xshash deformatsiyalaridan farqli о‘laroq, juda katta va halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Eski axlatxonalarning tо‘satdan chayqalishi, changli gil va qumlardan iborat bо‘lib, ular quyidagicha yuzaga keladi.

Tо‘yinmagan tо‘rli qumli qumlar va gil bо‘shliqlarini tо‘ldirganda, ular yumshoq kompozitsiyaga ega bо‘lib, ular dam olish burchagida joylashgan (34 ÷ 36). Ularning suv bilan asta-sekin tо‘yinganligi qiyalikning tagiga tushadigan tushkunlik egri chizig‘ining shakllanishiga olib keladi.
Axlatxonaning pastki qismida shо‘r yuvish joylarida mayda chayqalishlar mavjud. Uzoq muddatli yog‘ingarchilik bilan axlatxonadagi suv sathi tez kо‘tariladi va filtrlovchi deformatsiyalar tobora о‘sib boruvchi qiyalikni qoplaydi. Tо‘satdan ommaviy suv toshqini uchun sharoit tog‘ ‘jinslarining о‘rtacha namligi hosildorlik quvvatiga yetganda, axlatxonadagi suv sathi uning balandligining 50% ga etganida yuz beradi. Portlashlarning seysmik ta’siri ostida tebranish paytida tо‘kiladigan suv bilan tо‘yingan tog‘ ‘massalarini tixotropik suyultirish ham yordam beradi.
CHо‘kish - bu barcha axlatxonalarda kuzatiladigan deformatsiya turi. U axlatning massasini vertikal ravishda tushirishdan iborat bо‘lib, axlatxonaning о‘zi va uning asosidagi toshlarning uzluksiz toymasin sirt hosil qilmasdan shakllanishi natijasida hosil bо‘ladi va uzoq vaqt davom etadi.