34. Туркистонда жадидчилик харакати.
Хар бир даврда бирор янги гоя= тугилиш аник тарихий шароитда содир булади. Унда тарихий шахс/= уйнайдиV ролини хеч ким инкор этмайди. Чунки у/ етилV муаммо/ни хал килиш йул/ини. Назарий томон/ини барчак теранрок идрок килади.Мустамлакачи/га карши факат харбий кураш йули б-н эмас, балки маънавий кураш зарурлиги куриниб колди. Бу харакатда жадидчи/= урни каттадир.«Жадид» сузи арабча б.б, «Янги усул» деV маънони англата ди.Аммо жадидчи/ харакати факат ма+ий.маърифий харакат+ иборат эмас эди. У айни,чогда кенг, чукур маз мундаги маънавий –маърифий миллий тараккиёт ва миллий истиклол муаммо/ини хам уз ичига олV эди. Жадидчилик харакати= илхомчиси ва ташкилотчиси кирим.татар зиёли/и= вакили Исмоил Гаспирали эди.У Россияга мустамлака булV барча мусулмон худуд/ида маорифни ислох килиш ,у/да дунёвий фан/ни укитиш гоясини илгари сурди ва уни амалга оширишга эришди. 1884 йил Кримдаги Бокчасарой шахрида жадид мактабига асос солди ва узи дастур тузиб дарслик ёзди. Исмоил Госпирали 1893 й.да Туркистон= йирик шахар/ида б.б, тараккийпарвар зиёли/ б-н учрашди ва Бухорода зурга ягона жадид мактаби очV булсада, у= учкун/и Туркистон худуд/и буйлаб таркалиб кетди. Талаба/ни укишга юборди. Тош.да Убайдуллахужа Россияда адлия буйича таълим олиб келди ва биринчи олий маълумотли узб адвокати булди Убайдуллахужа рахбарлигида узб зиёли/и= мустакил фиркаси «Тараккийпарвар» номи остида тарихга кирV. 1914 йил «Тараккийпарвар» фиркаси= «Садои Туркистон» газетаси дунё юзини курди. 1913 й.да жадидчи/ «Турон» жамиятини ташкил килди/.1914 йил 27 февралда Тош.да узб миллий театри= биринчи расмий мавсуми очилди. Махмудхужа Бехбудий= «Падаркуш» пьесаси томошабин/га курсатилди. Туркистонда жадидчи/= мавкеи кутарилиб янги.янги жамият/ ташкил топа бошлади. Куконда »Гайрат», Андижонда «Тараккийпарвар» каби жамият/ тузилдики, у/= фаолиятида илгор рус демократияси вакил/и хам иштирок кила бошлади. Россиядаги февраль инкилоби+ сунг жадидчи/ янада фаол катнашиб, нуфузли роль уйнади/. Жадидчи/= бу йулдаги кураш/и конга ботирилиб, топтаб ташланди. 1929 йил+ бошланV таъкиб/ 1937 йилга келиб амалда жадид/= бутунлай кириб ташланиши б-н тугади. Туркистон жадид/и= тарихимизда тутV урни ва ахамияти шундаки биринчи б.б мустакиллик миллий мафкурасига асос солди, гафлат уйкусида ётV мазлум шаркни уйготди, кузини очди. У/ етилиб колV ижт.й муаммо/ни хал килиш тамоийл/ини тадрижий ислох килих йули б-н ишлаб чикди/. 1914 й= ёзида Германия Россияга карши уруш эълон килди. Россия Антанта тарафида туриб урушга кирди. Бу уруш россия учун хам, у= иттифокчи/и учун хам мислсиз куп кон тукувчи, шу=дек, вайронагарчилик келтирувчи урушга айланиб кетди. 1.ж.у бутун Россия империясидаги каби Туркистон улкаси ахолисик хам ахволини огирлаштирди. 1914 й 26 июлда Туркистон улкаси «фавкулодда мухофаза холатида» деб эълон килиниб, миршаблик назорати кучайди. Махаллий миллат/+ иборат ишчи/ синфи уртасида хам мавжуд тузум ва тартиб/+ норозилик учкун/и аста.секин аланга олмокда эди. Россия империяси= боскинчилик урушида иштироки мамлакат= хар жихат+ инкирозга учрашига кенг йул очиб берди. У Германияга карши уруш олиб борар экан, у= урушга мутлако тайёр эмаслиги куриниб колди. Чунки Гарбий европага нисбатан анча колок булV Россия= харбий.техникавий, моддий, озик.овкат, кийим.кечак, ук.дори каби захира кувват/и етишмас эди.Хар сохада булVидек, мардикорликка сафарбарлик хакидаги фармон рус хукуматига хос анъанавий тарзда пала.партиш тайёрланди. Рус императори Николай 2 имзо чеккан 1916 й 25 июн фармони «фронт оркасидага хизмат/и учун Туркистон, Сибир ва Кавказда 19 ёш+ 43 ёшгача булV эркак/ни сафарбар килиш»ни кузлаV эди. 1916 й ёзидаги подшок мардикор олиш хакидаги фармони халкк норозилигини кучайтириб юборди. Туркистон халк оммаси= мустамлакачилик зулмига карши энг йирик чикиши 1916 й.даги июль кузголони булди. Бунга чор хукумати= 1916 йил 25 июнда кабул килинV «Уруш бораётV жой/да мудофаа ва харбий алока иншоот/ини куриш, шу=дек давлат мудофааси учун зарур булV жамики бошка иш/ни бажариш учун рус булмаV ахоли= эркак кисмини жалб этиш тугрисидаги»ги фармони сабаб булди. Ушбу фармонга мувофик 19 + 31 ёшгача булV 200 минг+ зиёд эркак, ана шу иш/га чакирилV. Бу фармон= эълон килиниши, ук.дори омборидаги учкун сингари бир нарса эди. Халк подшо фармонига жавобан кузголон кутарди. Биринчи харакат 4 июлда Хужандда, сунгра Ургут, Самарканд, Тошкент, Фаргонада галаён/ булди. 1916 йилги миллий озодлик харакатида Жиззах кузголони алохида шонли ва конли сахифа очди. Жиззахлик/ чоризм армияси шахарга хужум уюштирV даврда хам, 1916 йилги миллий кураш даврида хам мардона ва тенгсиз кураш олиб бориб, тарихда учмс из колдирди/. Жиззах кузголонига Назирхужа эшон ва Абдурахмон жевачи рахбарлик килди. Кузголонк шафкатсиз усул/да бостирилиши жадид/ томони+ нафрат б.н карши олинди. Сирдарё вилоятида жами 20 та, Самарканд вилоятида 25 та, Фаргона вилоятида 86 та халк харакати б.б утди. Бутун Туркистон улкасида харбий холат эълон килинди. Чоризм яхши куролланV уз армияси= бутун кудрати б-н исёнчи/+ каттик уч олди. Жадид/ рус демократияси ёрдамида Петроградда 4 Давлат думаси= 13 декабр сессиясида рус мустамлакачи/и= 1916 й.даги миллий озодлик кузголонини бостиришдаги конхурлик/и ва адолатсизлик/ини фош этди/. У/= фош килувчи манба/и асосида ноиб/= Мансуров ва Жаъфаров/ мустамлакачи/= Туркистонда 1916 йилк июл.августида махаллий халк/ни кандай асоратга солишVи, аёвсиз кирVлиги ва бегунох одам/ конини тукишVини барчага ошкор килди/. Кузголон гарчи тор.мор этилV булса.да, аммо у Туркистон халк/ик ватанпарварлиги, гурури сунмаVлигини курсатади. Кузголон хамма жойда маглубиятга учради.
Do'stlaringiz bilan baham: |