|
Dinamik stereotip. Oddiy hayot sharoitida odam va hayvon organizmiga turli xil ta'sirlovchilarning murakkab tizimi ta'sir etadi. Organizmning bunday murakkab ta'sirlovchilarga moslashishi miya yarim sharlari po`slog`ining shartli reflekslar analitik — sintetikfaoliyati tufayli amalga oshiriladi. Buning natijasida kompleks shartli reflekslar hosil bo`ladi. Bu miya yarim sharlari po`slog`ining yanada murakkab faoliyati bo`lib, shartli reflektor faoliyati yoki dinamik stereotip hisoblanadi. Dinamik stereotip deb bir vaqtda bir tartibdagi shartli reflekslarning uzluksiz ravishda tartib bilan kelishi va nerv tizimida bu ta'sirlarga javob qaytariladi. Dinamik stereotip, boshqacha aytganda, odamda bir necha yillar davomida shartli reflekslarning izchillik bilan kelib, miya po`slog`ida qo`zg`alish va tormozlanish jarayonlarini hosil qilishdir. Dinamik stereotip har bir odam uchun o`ziga xos bo`lib, odamdagi odat va malakalarning asosi hisoblanadi. Maktab yoshidagi bolalar bosh miya yarim sharlari po`stlog`ida dinamik stereotipi hosil bo`lish jarayonlarini tekshirish amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. M —n: Darslarni fiziologik asosda tashkil etish, kun tartibini tuzish, ovqatlanish, mehnat va dam olishni va boshqa faoliyat turlarini o`quvchilar nerv tizimida dinamik stereotipi vujudga keltirish yo`li bilan amalga oshiriladi.O`sib kelayotgan yosh avlodning sog`lig`ini saqlash masalasi keng ma'nodagi tushuncha bo`lib o`quvchilarning charchashi—ya'ni, toliqishi va o`ta charchashining oldini olish vazifasini ham o`z ichiga oladi, bu esa birinchi navbatda o`quvchining o`ta toliqishiga yo`l qo`ymaslik bilan bog`liqdir. Bu masala maktabdagi pedagoglar va mediklar, ota-onalarning diqqat markazida turishi lozim. "Maktab kasalliklari" deb ataluvchi kasalliklarning oldini olish hozirgi vaqtda o`quvchilar tarbiyasi bilan shug`ullanuvchi har bir kishining asosiy vazifasidir.
Zamonaviy o`qitish jarayoni o`quvchiga axborot berishning yangi shakl va usullarini qo`llamoqda, ya'ni bilim berishning samaradorligini oshirishiga qaratilgan texnika vositalaridan keng foydalanilmoqda. Natijada o`quvchining darsdagi faoliyatini bir muncha aktivlashtirishga erishildi.
Shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi zamon sharoitida maktab o`quvchisiga optimal o`quv nagruzkasini belgilash muhim aktual vazifa hisoblanib, birinchidan, o`quv programmasida belgilangan bilimlarni o`quvchi o`zlashtirishi ko`zda tutilsa, ikkinchidan, o`quvchining o`z shaxsi extiyoji uchun ham etarli vaqt ajratiladi. Eng muhimi, o`quvchining jismoniy rivojlanishiga, ish faoliyatiga va salomatligiga salbiy ta'sir etuvchi omillarning oldi olinadi.
O`quv nagruzkasining pedagogik va gigiyenik jihatlarini o`rganish, toliqishning oldini olish yo`llarini izlab topish pedagogika fani va maktab o`qituvchilari oldida turgan muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Odam organizmining barcha to`qima va organlaridagi hayotiy jarayonlar, ularning ishi markaziy nerv sistemasi tomonidan boshqariladi.
Odam tug`ilganidan boshlab butun umri davomida aqliy va jismoniy faoliyatining takomillashuvi, ya'ni, tarbiyalanishi, bilim olishi, hunar o`rganishi miya po`stlog`idagi nerv markazlarining funktsional holatiga bog`liq. Miyaning faoliyati ikki xil sababga ko`ra susayishi mumkin. Birinchidan, miya to`qimasidagi tug`ma kamchiliklar, tug`ilgandan keyin har xil kasalliklar, shikastlanishlar oqibatida miya faoliyatining pasayishi; ikkinchidan, miyaning funktsional kasalliklari, ya'ni gigiyenik talablariga rioya qilmaslik natijasida miyaning zo`riqishidan nevroz, ya'ni asab kasalliklari paydo bo`lishi.
Aqliy mehnat (o`qish, yozish, fikrlash, masala echish, dars tinglash va tayyorlash va hokazolar) asosan ko`rish, eshitish, organlari va ularning bosh miya pustlog`idagi markazlarining nerv hujayralarini bajaradigan ishidir.
Shunday ekan, o`quvchilar aqliy mehnat gigiyenasining zarur shartlarini: kun tartibilariga rioya qilish, fizkultura va sport bilan shug`ullanish, o`quv va o`qishdan tashqari mashg`ulotlar uchun sharoit yaratish, bir faoliyatni ikkinchisi bilan almashtirib turish, spirtli ichimliklar ichmaslik, chekmaslik, zararli odatlarga berilmaslik va hokazolarni ongli ravishida bajarishga harakat qilishlari kerak,
Aqliy faoliyat uzoq vaqt davom etaversa, ularning ish qobiliyati asta — sekin pasayib, ish sifati yomonlasha boshlaydi, bajarilayotgan ishga nisbatan e'tibor kamayadi, o`zlashtirish pasayadi, bo`shashadi, mudraydi.
Bu holat miyaning ish bajarayotgan markazlaridagi nerv hujayralari qo`zg`alish holatidan tormozlanish holatiga o`tganligini, ya'ni ular charchaganligini ko`rsatadi.
Charchash bu tashqi muhit bilan miya po`slog`idagi nerv hujayralari o`rtasidagi aloqaning vaqtincha o`zilishidir. Charchash deganda, miya hujayralarining shu bilan birga butun organizmning ishchanlik qobiliyati pasayishi tushuniladi. Bu fiziologik jarayon bo`lib, tormozlanishning oxirgi pog`onasi hisoblanadi. Tormozlanish dastlab bosh miya po`stloq qismiga, so`ngra nerv tizimining tuban qismlariga tarqalib, organizmni bo`shashtiradi.
Darsda charchashning birinchi bosqichi aktiv tormozlanishning bo`shash bilan bog`liq.
Bu harakatlar o`zgacha ko`rinishda namoyon bo`ladi.
O`quvchilarning o`zlari aktiv o`quv yo`ldan to`xtagan bo`ladilar — sinfda ozgina shovqin-suron ko`tariladi. Charchashning bundan keyingi ikkinchi bosqichi qo`zg`alish protsesslarining bo`shashi, bilan birga davom etadi.
ormozlanish protsesslari qo`zg`alish protsessidan ustun turadi.
I.P. Pavlov charchashda tormozlanish protsessining ahamiyatiga to`xtalib o`tar ekan: "Charchash tormozlanish protsessining avtomatik ichki qo`zg`ovchilardan biridir" - deb yozgan edi.
Bola 9-10 oyligida yura boshlaydi. Orqa miyadagi harakat markazlari ishi ortadi, asablar mielinlashishi 7 yoshgacha davom etadi, tug`ilgan bola bosh miyasining vazni 340-400 g bo`lib tana vaznining 1,8-1,9 qismini tashkil etadi. 1 yoshda bosh miya vazni 800 g,
7 yoshda 1250 g, 15 yoshda 1350 g, 18 yoshda 1380 g, katta odamlarda 1400 g bo`lib, tana vaznining 1F40 qismini tashkil etadi. Bolaning bosh miyasi 7 yoshgacha tez o`sadi, 20-30 yoshlarga borib to`xtaydi. Bosh miya ham oq va kulrang moddalardan tashkil topgan. Kulrang moddasi turli neyronlardan iborat. Bosh miyada 14 mlrd. asab hujayrasi bor. Bundan tashqari, bosh miyaning 60-90%ni neyrogliya hujayralari tashkil etadi. Neyrogliya hujayralari himoya qiluvchi va tutib turuvchi tayanch to`qima hisoblanadi. Bosh miya uzunchoq; miya, Varoliy ko`prigi, miyacha, o`rta miya, oraliq miyadan iborat bo`lib bu qismlar bosh miya sopi deb ataladi. Ularni bosh miya katta yarim sharlari o`rab turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
