1. Yosh fiziologiyasi fani va uning vazifalari. Yosh fiziologiyasining boshqa fanlar uchun ahamiyati. Gigiena fani va uning vazifalari

5-jadval
Erkaklarning bo‘yi va yoshiga ko‘ra sutkalik asosiy almashinuvni aniqlashda foydalaniladigan ko‘rsatkichlar

Bo‘yi (sm)	Yoshi (yil)
	17	19	21	23	25	27	29	31	33	35
140	553	523	-	-	-	-	-	-	-	-
144	593	568	-	-	-	-	-	-	-	-
148	633	608	-	-	-	-	-	-	-	-
152	573	648	619	605	592	578	565	551	538	524
156	716	678	639	645	612	588	585	571	558	544
160	743	708	659	645	632	618	605	691	578	564
164	773	738	679	665	652	638	625	611	698	684
168	803	768	699	685	672	658	645	631	618	604
172	823	788	719	705	692	673	665	651	638	624
176	843	808	739	725	712	698	685	671	658	644
180	863	828	759	745	732	718	705	691	678	664
184	883	848	779	765	752	738	725	711	798	684
188	903	868	799	785	772	758	745	731	718	704
192	923	888	819	805	792	778	765	751	738	724
196	-	908	839	825	812	798	785	871	758	744
200	-	-	859	845	832	818	805	791	778	764

6-jadval
Ayollarning bo‘yi va yoshiga ko‘ra sutkalik asosiy almashinuvni aniqlashda foydalaniladigan ma’lumot

Bo‘yi (sm)	Yoshi (yil)
	17	19	21	23	25	27	29	31	33	35
140	155	146	-	-	-	-	-	-	-	-
144	171	162	-	-	-	-	-	-	-	-
148	187	187	-	-	-	-	-	-	-	-
152	201	192	183	171	164	155	146	136	127	117
156	215	206	190	181	172	162	153	144	134	12
160	229	220	198	188	179	170	160	161	142	132
164	243	234	205	196	186	177	168	158	149	140
168	255	246	213	203	194	197	175	166	156	147
172	267	258	220	211	201	192	183	173	164	154
176	274	270	227	218	712	698	685	671	658	644
180	863	828	759	745	732	718	705	691	678	664
184	883	848	779	765	752	738	725	711	798	684
188	903	868	799	785	772	758	745	731	718	704
192	923	888	819	805	792	778	765	751	738	724
196	-	908	839	825	812	798	785	871	758	744
200	-	-	859	845	832	818	805	791	778	764

7-jadval
Odamlarning vazniga bog‘liq holda asosiy almashinuvni
aniqlash jadvali

kg	kalloriya		kg	kalloriya		kg	kalloriya
	ayollar	erkaklar		ayollar	erkaklar		ayollar	erkaklar
3	683	107	39	1028	602	75	1372	1098
4	693	121	40	1038	616	76	1382	1112
5	702	135	41	1047	630	77	1391	1125
6	712	148	42	1057	644	78	1401	1139
7	721	162	43	1066	658	79	1411	1153
8	731	176	44	1076	672	80	1420	1167
9	741	190	45	1085	685	81	1430	1180
10	751	203	46	1095	699	82	1439	1194
11	760	217	47	1105	713	83	1449	1208
12	770	235	45	1114	727	84	1458	1222
13	779	245	49	1124	740	85	1468	1235
14	789	258	50	1133	754	86	1478	1249
15	798	272	51	1143	768	87	1487	1263
16	808	286	52	1152	782	88	1497	1277
17	818	300	53	1162	795	89	1506	1290
18	827	313	54	1172	809	90	1516	1304
19	837	327	55	1181	823	91	1525	1318
20	846	341	56	1191	837	92	1535	1332
21	856	355	57	1200	850	93	1544	1345
22	865	368	58	1210	864	94	1554	1359
23	875	382	59	1219	878	95	1564	1373
24	885	396	60	1229	892	96	1573	1387
25	894	410	61	1238	905	97	1583	1406
26	904	423	62	1278	919	98	1592	1414
27	913	437	63	1258	933	99	1602	1428
28	923	451	64	1267	947	100	1611	1442
29	932	465	65	1277	960	101	1621	1455
30	942	478	66	1286	974	102	1632	1469
31	952	492	67	1296	988	103	1640	1483
32	961	506	68	1305	1002	104	1650	1497
33	971	520	69	1315	1015	105	1659	1510
34	980	533	70	1325	1029	106	1669	1524
35	990	547	71	1334	1043	107	1678	1538
36	999	561	72	1344	1057	108	1688	1542
37	1009	575	73	1353	1070	109	1698	1555
38	1019	588	74	1363	1084	110	1707	1569

Har xil ishlarga sarflanadigan energiya sarfi jadvaldan topiladi. Jadvalda keltirilgan ko‘rsatkichlardan foydalanib, quyidagi sxema bo‘­yicha kun tartibi tuzib chiqiladi:

8-jadval

Ish turi	Muddati (soat)	1 soatda 1kgvazngasarflanadiganenergiyamiqdori (kkal)	Butunishdavomida 1 kgvazngasasarflanadiganenergiyamiqdori (kkal)
1	2	3	4

4-MAVZU: MODDA VA ENERGIYA ALMASHINUVI
Moddalar almashinuvi tirik organizmning eng muhim funksiyasi va hayotining xarakterli belgisi ekanligi barchamizga ma’lum. Barcha hujayralarda doimo moddalar almashinuvi tufayli hujayra strukturalari va hujayralararo modda uzluksiz hosil bo‘lib, yemirilib va yangillanib turadi. Buning sababi shuki, organizmda doimo har xil kimyoviy birikmalar parchalanib va sintezlanib turadi, bir modda ikkinchi moddaga aylanadi.
Bunda energiya bir holatdan ikkinchi holatga o‘tadi, kimyoviy birikmalardagi potensial energiya ular parchalanganda asosan issiqlik, mexanik va qisman elektr energiyasi kabi kinetik energiya turlariga aylanadi.
Organizm sarflarini to‘ldirish, gavda og‘irligini saqlash va o‘sish ehtiyojlarini qondirish uchun organizmga tashqi muhitdan oqsil, yog‘, karbonsuvlar, vitaminlar, mineral tuzlar va suv kirib turishi lozim. Ularning miqdori va sifati organizmning holatiga va uning yashash sharoitiga mos kelishi kerak. Bunga har xil moddalar parchalanishi natijasida hosil bo‘luvchi qoldiq moddalardan tozalanishi lozim. Bunga ayiruv organlarining faoliyati tufayli yerishiladi.
Moddalar almashinuvini o‘rganishda fiziologiyaning turli usullaridan foydalanadi. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik hayot jarayonlarini o‘rganishda biokimyo usullari keng qo‘llanilmoqda. Rus olimi Ye.S.London tomonidan yaratilgan angiostomiya usuli moddalar almashinuvini o‘rganishdagi ancha qulay usullardan biridir. Bu usul yordamida organizmning ancha ichkarisida joylashgan qon tomirlaridan qon olib tekshirish mumkin. Biror-bir organga oqib kelayotgan va undan oqib ketayotgan qonni olib tekshirish yo‘li bilan oqib kelayotgan qondagi biror moddaning o‘sha organda qanday o‘zgarishlarga uchraganligi to‘g‘risida fikr yuritish mumkin. Organlarni ajratib olish usulidan ham moddalar almashinuvini o‘rganishda foydalansa bo‘ladi.
Jumladan, tekshirilayotgan muayyan moddani, suyuqlikni izolyasiya qilingan jigardan oqizib o‘tkazish va jigardan oqib chiqayotgan suyuqlikning tarkibini tekshirish yo‘li bilan tekshirilayotgan moddaning jigarda qanday o‘zgarishlarga uchraganligi to‘g‘risida fikr yuritilsa bo‘ladi.
Keyingi paytlarda moddalar almashinuvini o‘rganishda radioktiv izotoplar usuli ayniqsa keng qo‘llanilmoqda. Bu usul shundan iboratki, tekshirilayotgan moddalar tarkibiga tegishli radioktiv izotoplar (fosfor, azot, uglerod, temir, yod va boshqalarning radiaktiv izotoplari) qo‘shiladi, ya’ni o‘sha moddalar “nishonlanadi”.
Radioktiv izotoplar bilan shu tariqa nishonlangan moddalar organizmga yuborilganda ularning qanday o‘zgarishlarga uchrashini o‘rganish ancha oson. Chunki radioktivlik xossasiga ega bo‘lgan atomlar, organizmning turli organ va to‘qimalarida shu moddalarning boshqa atomlari orasidan yengillik bilan topiladi. Shuning uchun, ham tekshirilayotgan moddalar radioaktiv izotoplar bilan nishonlanib, hayvonga berilganda o‘sha moddalarning organizmda qaysi organ va to‘qimalarga borishi, qanday o‘zgarishlarga uchrashi, organizmdan qanday holatda chiqarilib yuborilishini o‘rganish mumkin.
Radioaktiv izotoplarni qo‘llash hayot mohiyati to‘g‘risidagi materialistik dunyoqarashni kengaytirishga imkon beradi. F.Engels hayotni oqsil molekulalarining yashash shakli deb ta’riflar ekan, hayotning bu shakli oqsilning doimo o‘z-o‘zidan yangilanib turishidan iboratdir, deb aytgan. Izotoplar usuli o‘z-o‘zidan yangilanish jarayonlarining tezligini aniqlashga imkon berdi. Ayni vaqtda, masalan, jigarda jami hujayra oqsillarining yarmi 3-5 kun davomida parchalanib ketishi, lekin xuddi shuncha oqsil yangidan sintezlanib turgani uchun hujayralar kichrayib qolmasligi, yo‘qolib ketmasligi ma’lum bo‘ldi. Oqsillargina emas, balki yog‘lar, uglevodlar va boshqa murakkab organik birikmalar ham parchalanib turadi va keyin qaytadan sintezlanadi. Organizm skeletining mineral tarkibiy qismlari ham o‘z-o‘zidan yangilanib turadi.
Moddalarning aylanishi (o‘zgarishi). Oziq moddalarning kimyoviy o‘zgarishi ovqat hazmi traktida boshlanadi. Bu yerda ovqatlarning murakkab moddalari qon yoki limfaga surilishi mumkin bo‘lgan ancha oddiy moddalargacha parchalanadi.
Surilish natijasidla qon va limfaga tushgan moddalar hujayralargacha yetib kelganidan keyin u yerda asosiy o‘zgarishlarga uchraydi.Hosil bo‘lgan murakkab organik moddalar hujayralar tarkibiga kiradi va ularning funksiyalarini bajarilishida ishtirok etadi.
Hujayralar ichida kechadigan moddalarning o‘zgarishi hujayralar ichidagi bo‘shliq yoki oraliq almashinuv deyiladi. Hujayralar ichidagi almashinuvda hal qiluvchi rolni hujayraning ko‘plab fermentlari o‘ynaydi. Ularning faoliyati tufayli hujayra moddalarida murakkab o‘zgarishlar yuz beradi, ularning molekulalari ichidagi kimyoviy bog‘lari uziladi, bu yesa energiya ajralishiga olib keladi.
Bu yerda oksidlanish va tiklanish reaksiyalari muhim ahamiyat kasb etadi, hujayrada boshqa maxsus fermentlar ishtirokida fosfor kislotasi qoldig‘i (fosforlanish), NH2 aminoguruhni (qayta aminlanish), metil guruhi CH3 (transmetillanish) va boshqa o‘tish reaksiyalari kabi, shu tipdagi boshqa kimyoviy reaksiyalar ham bajariladi. Bu reaksiyalar paytida ajraladigan energiyalar hujayralarda yangi moddalarning hosil bo‘lishi uchun, organizmni hayot faoliyatini ta’minlash uchun ishlatiladi.
Hujayralar ichidagi almashinuvning oxirgi mahsulotlari qisman hujayralarning yangi moddalarini tuzilishi uchun sarflanadi, hujayralar tomonidan foydalanilmaydigan moddalar organizmda ayiruv organlari orqali chiqarib tashlanadi.

5 - mashg‘ulot.O‘QUVCHILARNING OVQATLANISH GIGIYENASI


Ovqatlanishning fiziologik ahamiyati

Ovqatlanish organizmning normal yashashi va ish bajarishi uchun zarur fiziologik xususiyat. Bolalar va o‘smirlar uchun esa ular organizmining normal o‘sishi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Ovqatlanish organizmda uzluksiz davom etadigan moddalar va energiya almashinuvining fiziologik asosidir. Moddalar va energiya almashinuvi esa tiriklikning asosiy xususiyatidir. Demak, ovqat uzluksiz iste’mol qilinmasa va moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan tashlandik moddalar organizmdan tashqariga chiqarib turilmasa tirik organizmning hayot kechirishi, o‘sishi, ri­vojlanishi va ish bajarishi mumkin emas.

Yuqorida aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, ovqat­lanish, ya’ni ovqat sifatida iste’mol qilinadigan oziq moddalar organizmda ikki xildagi fiziologik vazifani bajaradi:
- birinchidan, oziq moddalar energiya manbai bo‘lib, ya’ni organizmda moddalar almashinuvi natijasida parchalanib o‘zidan energiya ajratadi, bu energiya esa hujayra, tuzima, organlarning yashashi, harakatlanishi, ish bajarishi uchun sarflanadi;
- ikkinchidan, oziq moddalar hujayralar tarkibiy qismini yangilanib turishi, ko‘payishi, o‘sishi va rivoj­lanishi uchun sarflanadi.
Ovqatning kundalik normasi. Ovqatning kundalik normasi yoki uning kaloriyasi bolaning yoshiga, sog‘lig‘iga, jismoniy taraqqiyotiga, bajaradigan mehnatiga, iqlim-sharoitga qarab o‘zgaradi.
Organizmning hamma hujayra, tuzima, organlari normal yashashi, o‘z funksiyasini bajarishi, bolalarda esa ularning o‘sishi va rivojlanishi uchun ma’lum miqdorda issiqlik energiyasi (kaloriya) talab qilinadi. Bu energiya ovqat tarkibida iste’mol qilingan oqsil, yor va uglevodlarning organizmda kislorod bilan oksidlanib parchalanishi natijasida xosil bo‘ladi. Oqsil moddasining 1 g oksidlanganda 2 litr kislorod sarflanib 4,1 kkaloriya issiqlik energiya hosil bo‘ladi; 1 gramm yor oksidlanganda 2 litr kislorod sarflanib, 9,3 kkal 1 g uglevod oksidlanganda esa 0,8 litr kislo­rod sarflanib 4,1 kkal energiya hosil bo‘ladi.
Ertalab nahorda, qimirlamasdan tinch yotgan holda tashqi muhitning harorati 20—22°C bo‘lganda organizmning normal hayotini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan hujayra, tuqima, organlarning normal ishlashi uchun katta kishining har 1 kg tana vazniga 1 soatda 1 kkal issiqlik energiyasi kerak bo‘ladi.
70 kg vaznga ega bo‘lgan odam 1 sutkada qimirlamasdan yotganda uning normal hayotini saqlab turish uchun 1680 kkal energiya sarflanadi. Shunga organizmning asosiy moddalar almashinuvi deyiladi.
Kishi ish bajarganda asosiy moddalar almashinuviga sarflanadigan energiyadan tashqari ishning og‘ir yengilligida qarab yana ma’lum miqdorda qo‘shimcha ener­giya sarflanadi. Ish bajarganda sarflangan energiya miqdorining hammasiga (asosiy va qo‘shimcha) umumiy moddalar almashinuvi deyiladi. Masalan: kishi o‘rtacha tezlik bilan yurganida asosiy moddalar almashinuviga sarflangan energiyaga nisbatan 2 marta, yugurganida —, 4 marta ko‘proq energiya talab qilinadi. Shuning uchun kundalik ovqatning kaloriyasi, ya’ni uning tarkibidagi, oqsil, yog‘, uglevodlarning miqdori avvalo o‘quvchilarning bajaradigan mehnatiga qarab o‘zgaradi.
Aqliy mehnatda kamroq, jismoniy tarbiya, mehnat darsi, sport sektsiyalari, tajriba uchastkasida, qishloq xo‘jalik ishlarida esa ko‘payishi kerak, havoning issiq fasliga nisbatan sovuq faslida moddalar almashinuvi kuchayadi, shuning uchun kundalik ovqat kaloriyasi ham ko‘proq talab qilinadi.
Maktab yoshidagi bolalar va o‘smirlar uchun kunda­lik ovqat tarkibidagi oqsil, yog‘, uglevodlarning o‘rtacha miqdori quyidagicha bo‘lishi mumkin.


Bolalar va o‘smirlarning oqsil yog‘, uglevodlar miqdoriga bo‘lgan sutkalik ehtiyoji

№	Oziq moddalar (gramm hisobida)	Bolalar yoshi
		7-10	11-14	15-18
1	Oqsil	78	98	119
2	Yog‘	81	86	99
3	Uglevodlar	297	424	471
4	Sutkalik umumiy kaloriya (kkal.)	2291	2940	3340

Bolalar va o‘smirlar ovqatining sutkalik kaloriyasi
(M. V. Andropov).

№	Bolaning yoshi	Sutkalik kaloriya
1	1-2 yosh	1500 kkal
2	3-4 yosh	1800 kkal
3	5-6 yosh	2000 kkal
4	7-10 yosh	2400 kkal
5	11-13 yosh	2850 kkal
6	O‘spirin qizlar	2750 kkal
7	O‘spirin yigitlar	3150 kkal

O‘quvchilarning kunlik ovqatlanish tartibi. Kunlik ovqatlanish tartibi, o‘quvchi kun tartibining ajralmas qismi hisoblanadi. Chunki, ma’lum tartib bilan ovqatlanish, birinchidan, oshqozon-ichaklarni normal ishlashi, ishtahaning yaxshi bo‘lishini ta’minlasa, ikkinchidan, tarbiyaviy ahamiyatga ham ega, ya’ni bolalarni har kuni ma’lum belgilangan vaqtda ovqatlanishi, ularni intizomli bo‘lib tarbiyalanishining muhim omilidir.
Ovqat moddalarining oshqozon-ichaklarda parchalanib hazm bo‘lishi uchun 3,5—4 soat vaqt talab qilinadi. Shuning uchun har 3,5—4 soatdan keyin tartib asosida ovqatlanish tavsiya etiladi.
Maktabning birinchi smenasidao‘qiydigan o‘quvchilar uchun ovqatlanish tartib quyidagicha bo‘lishi mumkin:
— nonushta — soat 7³⁰ — 8⁰⁰ da. Nonushtada iste’mol qilinadigan ovqat miqdori organizm uchun zarur bo‘lgan sutkalik ovqat kaloriyasining 25% ni tashkil qilishi kerak.
—ikkinchi nonushta — soat 11⁰⁰ —11³⁰ da, maktab bufetida, sutkalik ovqat kaloriyasining 10—15% ni tash­kil qiladi;
—tushki ovqat — soat 15—15-30 da, sutkalik ovqat kaloriyasining 40% ni tashkil qiladi.
—kechki ovqat — soat 19⁰⁰—19³⁰ da, sutkalik ovqat kaloriyaqining 20—25% ni tashkil qiladi.
— ikkinchi smenada o‘qiydigan o‘quvchilar uchun ovqatlanish tartibi quyidagicha:
— nonushta — soat 8⁰⁰ da, sutkalik ovqatning 25% kaloriyasiga teng bo‘lishi kerak;
— tushki ovqat — soat 12⁰⁰—12³⁰ da, sutkalik ovqatning 40% kaloriyasiga teng bo‘lishi kerak;
—kech tushki ovqat—15⁰⁰—15³⁰ da, maktab bufetida, sutkalik ovqatning 10—15% iga teng;
—kechki ovqat — 19⁰⁰—19³⁰ da, sutkalik ovqat kaloriyasining 20—25% ga teng bo‘lishi kerak,
O‘quvchilarning normal ovqatlanishini tashkil etishda maktab oshxonasi va bufetlarining yaxshi ishlashi muhim ahamiyatga ega. Birinchi smenada o‘qiydigan o‘quvchilar uchun maktab oshxonasi — bufetida issiq; ovqatlar soat 11⁰⁰—11³⁰ da, ya’ni katta tanaffus paytiga, ikkinchi smena o‘quvchilari uchun esa soat 15⁰⁰—15³⁰ da tayyor bo‘lishi kerak. Maktab oshxonasi — bufeti ovqatlarining kaloriyasi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun 250—350 kkal dan;
o‘rta va yuqori sinf o‘quvchilari uchun — 350—450 kkal dan kam bo‘lmasligi talab qilinadi.
Maktab bufetida sotiladigan ovqatlar menyusi har kuni almashtirib turilishi kerak, ular arzon, tarkibida yetarli miqdorda oqsil, yog‘, uglevodlar, vitaminlar bo‘lishi kerak. Masalan; go‘shtli, karamli, kartoshkali, oshqovoqli pirojki, somsa, guruchdan yoki krupadan qilingan sutli bo‘tqa, mastava, shovla, kotlet, issiq sut; choy, non, bulochka kabilar.
Shuni ta’kidlash kerakki, bolalar shirinlikka o‘ch bo‘ladi, ular uyidan maktabda ovqatlanish uchun olib kelgan pulini shirinliklarga sarflab, issiq ovqat iste’mol qilmasligi mumkin. Shirinliklar tarkibida esa bola organizmn uchun zarur oqsil, yog‘, vitaminlar, mineral tuzlar bo‘lmaydi. Shuning uchun maktab bufetida shirinlik (konfet, pe­chene, pryanik, pirojnoye, limonad) lar sotilmaganliga ma’qul.
Mamlakatimizda bolalar va o‘smirlarning sog‘lom bo‘lishi, jismoniy baquvvat o‘sishi va rivojlanishi normal bo‘lishini ta’minlash uchun barcha sharoitlar yaratilgan, shuning uchun ovqat yoki vitaminlar yetishmasligi natijasida yuzaga keladigan kasalliklar umuman uchramaydi.
Ba’zi bolalar va o‘smirlarni nisbatan ozg‘in bo‘lishi ovqatni yetishmasligidan emas, balki ovqatlannsh tartibiningg noto‘g‘ri tashkil qilinishi, yuqorida aytib o‘tilganidek, shirinlikni haddan tashqari ko‘p iste’mol qilish tufayli ishtahaning bug‘ilishi yoki organizmda yashirin holda davom etadigan surunkali kasallik, ichakda gijjalarning bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Bunday ozg‘in bolalarni albatta meditsina tekshiruvidan o‘tkazish, ovqat tartibini to‘g‘ri tashkil qilish maqsadga muvofiqdir.
Aksincha, keyingi yillarda semirgan bolalar va o‘smirlar soni ko‘payib bormoqda. Buning sababi birinchidan ovqatni ayniqsa yog‘li, shirinli, xamir ovqatlarni ko‘proq iste’mol qilish, ikkinchidan — harakatlanish, jismoniy mashg‘ulotlar bilan kam shug‘ullanishdir.
Ko‘pchilik ota-onalar bolani ayniqsa bir yoshgacha, qolaversa 3—4 yoshgacha jismoniy rivojlanishi bilan muntazam ravishda qiziqib boradilar-u, lekin maktab, yoshida butunlay bu masalaga ye’tibor bermay qo‘yadilar. Albatta bunday qilish yaramaydi. Ayniqsa balog‘atga yetish davrigacha (14—15 yoshgacha) bolalar va o‘smirlar sog‘lig‘i, ularning jismoniy rivojlanishi ota-ona, qolaversa tarbiyachi va o‘qituvchilar uchun muhim ahamiyatrsh yega. Bola tana vaznining normal bo‘lishi uning ish qobiliyatiga va niqoyat fanlarni o‘zlashtirish qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatmasdan iloji yo‘q. Turli yoshdagi bolalar va o‘smirlarning tana vazni, bo‘y uzunligi normada qanday bo‘lishi kitobni bolalar va o‘smirlar sog‘lig‘i va jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlari bobidagi maxsus jadvalda ko‘rsatilgan edi.
Agar bola yoki o‘smirning tana vazni mazkur jadvalda ko‘rsatilganga nisbatan, 15-—20% ga oshgan bo‘lsa, - semirishning 1 darajasi, 20—50% ga oshgan bo‘lsa – II darajasi, 50—60% dan ko‘proqqa oshgan bo‘lsa - III darajasi, 100% dan ko‘pga oshgan bo‘lsa – IV darajasi bo‘lib hisoblanadi, ayniqsa, uning II—III—IV- darajalari kasallik hisoblanadi.
Bunday bolalarni arterial qon bosimi ko‘tariladi, yurak ishi qiyinlashadi, diabet kasaliga beriluvchan bo‘ladi, boshi og‘riydi, tez charchaydi, ish qobiliyati pasayadi, darsda ko‘pincha uyqu bosadi,. o‘zlashtirishi pasayadi.
Nerv sistemasining funksional faoliyati ham buziladi. Bunday bolalar o‘z tengdoshlari oldida o‘zlarini; noqulay sezadilar, shuning uchun ham chekadilar, o‘ksinadilar, arzimagan kelishmovchilik, ularni chuqur qayg‘urishiga sabab bo‘ladi.
Semirishning asosiy sababi, yuqorida aytilganidek ovqatni ko‘p iste’mol qilish, ayniqsa, yog‘li, xamir ovqatlar shirinliklarni me’yoridan ortiqcha iste’mol qilishdir.
Ota-ona, tarbiyachi va o‘qituvchilar bolalarning ovqat tartibini doimo nazorat qilib turishlari kerak. Semirishning oldini olishda jismoniy tarbiya, sport, muntazam ravishda harakatlanish muhim ahamiyatga ega.
Ertalabki 15—20 minutlik qilingan gimnastika faqatgina 25—30 kilokaloriya energiyam sarflanishiga imkon beradi, xolos. Bu energiyani o‘rni esa 2—3 chaqmoq qand iste’mol qilish bilan qoplanadi.
Sog‘lom bo‘lish uchun har bir kishi kuniga kamida 2—3 soat o‘rtacha tezlikda piyoda yurmog‘i lozim. Shunda uning organizmi 600—800 kilokaloriya energiya sarflaydi.
Hujayra va to‘qimalar qancha jismoniy harakat bajarsa ulardagi zapas, to‘planib yotgan energiya shuncha sarflanadi, ularning tarkibiy qismi o‘rniga yangi — yosh tarkibiy qism paydo bo‘ladi, oqibatda, hujayralar yosharadi, ularning ish qobiliyati yaxshilanadi. Demak, bolalar va o‘smirlarning sog‘lom baquvvat o‘sib - ulg‘ayishi, ish qobiliyatining unumdorligi ko‘p jihatdan ovqatlanish va kun tartibini gigiyenik talabga muvofiq tashkil qilinishiga bog‘liq. Bu borada ota-ona, tarbiyachi va o‘qituvchilar bolalarga ko‘makdosh bo‘lmoqlari lozim.
Ovqatdan zaharlanish, uning sabablari, belgilari va oldini olish choralari. Oshqozon-ichak kasalliklari xalq o‘rtasida, ayniqsa bolalar va o‘smirlar o‘rtasida tarqalishi jihatidan gripp va nafas yo‘llariniig shamollashi kasalliklari hamda bolalarning yuqumli kasalliklari (qizamiq, suv chechak, tepkidan) keyingi o‘rinni yegallaydi.
O‘tkir oshqozon-ichak kasalliklari ularni yuzaga keltiruvchi mikroorganizmlar (bakteriya va viruslar) turiga, biologik xususiyatiga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi. Shulardan bolalar o‘rtasida yeng ko‘p uchraydiganlari, yeng xavflisi ovqatdan zaharlanish. Batulizm, ich burug‘i, xolera (vabo), qorin tifi, paratif «A» va «B» kabilardir.
Salmonellez yoki ovqatdan zaharlanish kasalligi ayniqsa, buzilgan, yeskirib qolgan ovqatlarni, limo­nad, morojenoye, pirojnoye, somsa, pirojki, shashlik, kolbasa, baliq kabilarni iste’mol qilish natijasida yuzaga keladi. Ovqatni iste’mol qilgandan 2 soat va ba’zida yarim-bir kun o‘tgandan keyin qorinda og‘riq paydo bo‘ladi ko‘ngli ayniydi, ketma-ket qusa boshlaydi. Og‘ir formalarida tana harorati 40° va undan ham ko‘tariladi, qaltiraydi, rangi oqaradi, qo‘l-oyoqlari qaqshab og‘riydi, ba’zida hushini yo‘qotadi.
Batulizm — bu ham ovqatdan zaharlanish natija­sida yuzaga keladigan kasallik, ko‘pincha konserva qilingan, baliq, zamburug‘, karam, bodring, pomidor kabi­larni iste’mol qilish natijasida yuzaga keladi. Chunki konserva bankasi ichiga havosiz sharoitda ko‘payadigan mikroblar kirib qolib ular banka ichida ko‘payadi, o‘zidan zaharli modda ishlab chiqaradi. Natijada bu konservani iste’mol qilish organizmni zaharlashga olib keladi. Bu mikroblar uzoq saqlangan sho‘r baliq, kolbasa, qazida ham bo‘lishi mumkin: Bu mikroblar o‘zidan gaz ishlab chiqaradi. Shuning uchun zaharlangan konserva bankasini qopqog‘i shishib (burtib) turadi, kolbasa, qazi ham ishganday, ichida havosi bordek seziladi. Agar shu belgiga e’tibor berilsa bunday taomdan voz kechmoq kerak.
Batulizm kasalligini xarakterli belgilari, ovqat iste’mol qilingandan 2 soat o‘tgandan so‘ng, ba’zida Hatto 10 kundan keyin qorinda og‘riq, ko‘ngil aynish, qusish paydo bo‘ladi. Ich suyuqlashadi, lekin ko‘p ketmaydi,, qorni dam bo‘ladi, og‘zi qurishadi, ovozi bug‘iladi, ko‘zlarini qovog‘i osilib qoladi.
Xolera (vabo). Bu kasallikni qo‘zgatuvchi mikroblar (vibrion) ham aynigan ovqat, ayniqsa ariq, quduq, hovuzning ifloslangan suvidan, bemorning idish tovoqlaridan, qo‘lidan yuqadi.
Belgilari: bemorning ichi ketadi, qusadi, qornida-og‘riq, rijimlanish, g‘uldirash paydo bo‘ladi, holsizlanadi, rangi oqaradi.
Ich burug‘i (dizenteriya). Bu kasallik mikroblari ham ovqatdan, suvdan, bemorning idish-tovoqlaridan yuqadi. Bemorning qornida og‘riq bo‘ladi, ichi ketishi-tezlashadi (sutkada 10—50 martagacha) kuchanadi.
Bu kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilarini tarqatishda pashsha muhim rol o‘ynaydi. Bitta pashsha tanasida 6 million, ichagida yesa 28 millionga yaqin har xil kasal qo‘zg‘ovchi mikroblar borligi aniqlangan.
Yuqorida bolalar va o‘smirlar o‘rtasida yeng ko‘p uchraydigan o‘tkir oshqozon-ichak kasalliklari to‘g‘risida qisqacha tushuncha berildi. Bu kasalliklarning boshqa turlarini yo‘qish yullari, belgilari ham yuqoridagilarga o‘xshashdir.
O‘tkir oshqozon-ichak kasalliklari yuzaga kelgan zamonoq vrachga murojaat qilish kerak. Bemor albatta shifoxonaga yotqizilib davolanmogi lozim. Bemorning kiyim-kechaklari, idish-tovoqlari maxsus dorilar va qaynatish usullari bilan zararsizlantiriladi. Bemor bilan birga ovqatlangan kishilarning axlati laboratoryyada analizdan o‘tkaziladi, ularda kasallikning oldini olish uchun maxsus dorilar (bakteriofag) ichiriladi.
Agar bemorda ovqatdan zaharlanish belgilari kuzatilsa (qusish, ich ketish, qorinda ogriq va h.k) vrachni yetib kelishi yoki bemorni shifoxonaga olib borish uchun 1—2 soat vaqt talab qilinadigan bo‘lsa, vaqtli o‘tkazmasdan tezlik bilan toza suv qaynagan suvni sovitib, mineral suv, bir oz soda aralashtirib oshqozonni yuvish kerak. Yuvish 3—4 marta takrorlanadi, to oshqozondan yashadigan yuvindi suvda ovqat qoldiqlari qolmagunicha, so‘ng issiq shirin choy, mineral suv ichiriladi, oyoq-qo‘llari isitiladi.
Ovqatdan zaharlanishning oldini olish. Bu, eng avvalo, har-bir o‘quvchi tomonidan shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilishdan iborat. Eskirgan ovqatlarni, limonad, morojenoye, pirojniy, kolbasa, baliq, konserva kabilarni iste’mol qilmaslik. Qozonda qolgan ovqatni xolodilnikda saqlash va iste’mol qilishdan oldin albatta uni qaynatib olish, kolbasa va konservani ham qaynoq suvda qaynatish zarur.
Idish-tovoqlar soda yoki gorchisa aralashtirilgan qaynoq suvda yuvilib, so‘ng toza suvda chayqatiladi. Boshqalar bilan qo‘l berib so‘rashganda, avtobus, mashina, tramvay eshiklarini ushlaganda ovqatlanishdan oldin ham albatta qo‘lni sovunlab yuvish, har bir madaniyatli kishining shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilishdagi burchi hisoblanadi.

5-MAVZU: TANA XARORATINING DOIMIYLIGI-(TERMOREGULYATSIYA)
Odam va issiq qonni hayvonlarning gavda harorati tashqi muhit haroratining o‘zgarishiga ko‘ra doim deyarli bir darajada turadi. Gavda haroratining bunday doimiyligi izotermiya deb yuritiladi. Izotermiya faqat gomyoterm yoki issiq qonli deb ataluvchi organizmlar uchun xos.
Gavda harorati o‘zgaruvchan bo‘lib, tashqi muhit haroratidan oz farq qiluvchi ya’ni Poykiloterm yoki sovuq qonli organizmlarda izotermiya kuzatilmaydi. Organ va to‘qimalar harorati shuningdek butun organizm harorati issiqlik hosil bo‘lish intensivligiga va issiqlik yo‘qotish miqdoriga bog‘liq. Barcha organ va to‘qimalarda issiqlik hosil qilish jadalligi bir xil bo‘lmaydi.
Muskul to‘qimasi, jigar, buyraklar kabi faol ish bajaruvchi to‘qima va organlar faolligi kamroq to‘qimaga qaraganda ko‘proq issiqlik chiqaradi. Organ va to‘qimalarni issiqlik yo‘qotishi ularning joylashuviga bog‘liq teri, skelet muskullari ichki organlarga qaraganda ko‘proq issiqlik chiqaradi va tezroq sovuydi.
Organizmda turli organlarda harorat har xil bo‘ladi, masalan, jigarda eng yuqori 37,8-380C, terida 29,5-33,90C (kiyim bilan berkitilgan joyda). Sog‘lom odamning qo‘ltiqdan o‘lchangan harorasi 36,5-36,90C, klinikada emadigan chaqaloqlarda rectum – to‘g‘ri ichakdan o‘lchanadi va u normada 37,2 – 37,50C ni tashkil etadi.
Tana harorati doimiy bo‘lmay sutka davomida 0,5-0,70Cga o‘zgarib turadi. Tana harorati kechqurun soat 4–6 da yeng yuqori, yertalab 3–4 dayesayengpastbo‘ladi. Tana haroratining bu o‘zgarishi yashash sharoitiga bog‘liq, tinchlik va uyqu tana haroratini kamaytiradi, muskullar bilan bajariladiganish esa uni oshiradi.
Butun organizmda issiqlik hosil bo‘lishi va issiqlik yo‘qotishi bir-biriga teng bo‘lgandagina odamning tana harorati doim bir darajada turishi mumkin. Bunga termoregulyatsiyaning fiziologik mexanizmlari yordam beradi. Organizmning har orasini normallashuvini qon boshqarib turadi, chunki tomirlarda yuradigan qon faol to‘qimalarda isiydi, ularning shu tariqa sovutadi va terida sovib, uni ayni vaqtda isitadi.
Organizmda termoregulyatsiya fizikaviy va kimyoviy xillariga ajratish mumkin. Kimyoviy termoregulyatsiya organizmda issiqlik hosil bo‘lishini kuchaytirish yoki susaytirish, ya’ni organizmda moddalar almashinuvi jarayonini kuchaytirish va kamaytirish yo‘li bilan yuzaga chiqadi. Fizikaviy termoregulyatsiyaga va badan issiqlik chiqish jarayonini o‘zgartirish yo‘li bilan amalga oshadi.