1. Xorijiy pedagogikada ta’lim-tarbiya Antik davrda ta’lim-tarbiya

Bu fikrlardan Farobiyning ta’lim – tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda xususan, aqliy – axloqiy tarbiyada alohida e’tibor berganligi ko’rinib turibdi, uning e’tiqodicha, bilim, ma’rifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmog’i lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bo’lib yetishmaydi.

Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini bildirgan. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy – ro’zg’or tutish masalalari xususida ham so’z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota – onaning asosiy maqsadi va vazifasidir. O’z kamchiliklarini tuzatishga qodir bo’lgan ota – ona tarbiyachi bo’lishi mumkin.

Estetik tarbiyaning eng muhim omili — bu tabiatdir. Tabiat bilan doimiy ravishda munosabatda bo`lmay turib, estetik jihatdan rivojlanish, estetik tarbiyani uyushtirish mumkin emas. Shaxs ongida tabiatning estetik qadriyatlari tuyg’usini shakllantirish inson estetik kamolatining o`ziga xos «poydevor» dir. Hozirga ekologik inqiroz va halokat xavfi ortib borayotgan sharoitda estetik tarbiyaning bu qirrasi tobora ko`proq ahamiyat kasb etoqda. Hozirgi kunda estetik tarbiya va ekologik tarbiya o`rtasida azaldan mavjud bo`lgan aloqadorlik yanada kuchaymoqda. Insonparvarlik ruhi, maqsadlarning umumiyligi ularni bir-biriga yaqinlashtiradi. Bu yaqinlik, o`zaro bog’liklik estetik tarbiya ekologik tarbiyaning eng muhim vositalaridan biri sifatida namoyon bo`lishiga, ekologik tarbiya esa o`z navbatida estetik tarbiya jarayonlarining samarali amal qilishga zarur shart-sharoitlar yaratib berishida ko`rinadi.

Estetik tarbiya omillari qatorida maishiy turmush narsalari, turarjoy jihozlari, xonalar va binolar joylashuvi, ularniig ranglari, bo`yoqlari va boshqa narsalar muhiti alohida o`rin tutadi. Shahar qurilishining, me’morchilik majmualarining, turar joy dahalarining_; jismoniy tarbiya inshoatlarining, dam olish va istirohat bog’larining bir-biriga monandligi, xamoxdngligi, go`zallngi, mosligi, yuksak did-farosat shmunasi ekashigi va nihoyat, foydali-amaliy tomonlarining mavjudligi ham estetik tarbiyada muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Narsalar muhitining barcha bo`lak va qismlari inson shaxsini qurshab olgan holda uning kayfiyatiga, ruhiy holatiga ta’sir o`tkazib turadi va uning his-tuyg’u muhitini yaratadi. Estetik tarbiya vositalari orasida sanat muhim o`rin egallaydi. Sanat voqelikka estetik munosabatning eng muhim shaklidir. Jamiyat estetik madaniyatining darajasi ko`p jihatdan san’at rivojining darajasi, uning ijtimoiy hayotda qanchalik ko`p ahamiyat kasb etishiga bog’liq. Sanat estetik tarbiya vositasi sifatida har bir shaxsga mo`ljallanganligi bilan dunyoga keng va ochiq ko`z bilan qarash tuyg’usini shakllantirish, nafosatni bevosita mushohada etishi, yuksak orzu-umidlar yo`lida ijodkorlik qobiliyatini vujudga keltirish bilan izohlanadi. Agar fan insonning kasb-korlik faoliyatini rivojlantirishga xizmat qilsa, sanat uning har tomonlama tabiiy qobiliyatini rivojlantiradi, dunyoni yaxlit in’ikos etishga o`rgatadi. San’at ham kasb egallashga ko`maklashsada u tor kasbkorlikda o`ralashib qolishdan xalos etadi. Ijtimoiy ongning boshqa shakllariga qaraganda san’at inson shaxsining har tomonlama, hamohang ravnaq topishiga ko`proq va samaraliroq ta’sir etadi. Estetik tarbiyaning eng muhim vositasi sifatida sanat nafakat badiiy qadriyatlarni idrok qilish, balki, ularni yaratishni ham o`z ichiga oladi. Badiiy qadriyatlarni yaratishga jamiyat a’zolarining, ayniqsa, yosh avlodning faol ishtirok etishi ularda estetik did-farosat va talab-ehtiyojlarning rivojlanishiga, ijodkorlik qobiliyatlarini rag’batlantirishga olib keladi.

Estetik tarbiya vositalari tizimida estetik bilimlar asoslari hisoblangan estetik nazariya ham katta ahamiyat kasb etadi. Estetik nazariya estetik tuyg’u, estetik did, estetik orzu kabi estetik ong qismlariga ta’sir o`tkazadi. Estetik tuyg’u-estetik did, estetik orzu estetik nazariyaning ta’siri ostida quvvat oladi. Shaxs estetik qarashlari uning e’tiqodiga aylanib boradi, bilim doirasini kengaytiradi. Sanatdan bahramand bo`lish, undan lazzatlanish uchun muayyan darajada badiiy bilimlarga ham ega bo`lish lozim. San’atga intilib yashash, badiiy ijod mahsullarini idrok etish, zavq olish qobiliyati ko`p jihatdan insonning badiiy saviyasiga bog’lik. Estetik tarbiyada badiiy-nazariy bilimlar va badiiy ta’lim (estetik nazariya) bilan bir qatorda san’atshunoslikning ahamiyati ham katta. Sanatshunoslik bilimlari sanat aniq turlarining xususiyatlari va maxsus qonuniyatlari mohiyatini ochib berishga, badiiy ijodning ayrim sohalari tarixi bilan tanishishga, sat’atning eng muhim yo`nalishlari va oqimlari to`g’risida tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Estetik tarbiyaning muhim vositalarida yana biri adabiy-badiiy tanqid bo`lib, u g’oyat murakkab ijtimoiy maqomga ega. Adabiy-badiiy tanqid bir vaqtning o`zida fanga ham, san’atga ham xizmat qiladi. Adabiy-badiiy tanqidning oraliq — «chegaraviy» holati uni shaxs estetik kamolotining beqiyos vositasiga aylantiradi. U badiiy idrok madaniyatini shakllantirishda, sanat asarlarini ishonchli tarzda baholash qobiliyatini rivojlantirishga, ularning his-tuyg’uli va nazariy tomonlarini qo`shib in’ikos etishga xizmat qiladi. Estetik tarbiya tizimi oila va maktab, ishlab chiqarish jamoalari, mafkura muassasalari, ommaviy axborot vositalari, madaniy muassasalar. ijtimoiy-siyosiy va ommaviy tashkilotlar kabi bo`g’inlarda yaxlit holda amal qilgandagina kutilgan natijalarga olib keladi. Estetik tarbiyada oila, maktab va o`kuv yurtlarning o`zaro hamkorligi ham yaxshi natijalar keltiradi. Estetik tarbiya ijtimoiy faol, har tomonlama va hamoxang rivojlangan shaxsni tarbiyalash maqsadiga yo`naltirilgan. O`zbekiston mustaqil davlati fuqarolariniig estetik ongini yanada shakllantirish estetik tarbiya oldidagi dolzarb vazifa bo`lib, jamiyat badiiy madaniyatini yanada yuksaltirishga, estetik talab-ehtiyojlar va qadriyatlarni yanada rivojlantirishga xizmat qiladi.

Voqelikka estetik munosabatda bo`lishning mohiyati, mazmuni va asosiy yo`nalishlarn insonning go`zallik haqidagi zohiriy va botiniy tushunchalari voqelikni estetik idrok etishi jarayonlari tabiati va mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Voqelikni estetik jihatdan inikos etish tabiatni anglashning ilmiy qoidasi mavjud: iison borliqni nafosat qonunlariga rioya qilgan holda anglaydi. Hayvonlar ham xuddi odamlarga o`xshash xatti-harakatda bo`ladilar; o`zlari mansub bo`lgan jonivor turining ehtiyojlari darajasida tabiiy mayl (instinkt) bilan tabiatga ta’sir ko`rsatadilar. Hayvonlar o`zlarining yashash jarayonlarida narsalar va ularning xossalari bilan emas, balki fakat o`zlarining anglamagan tabiiy ehtiyojlari amri bilan ish ko`radilar. Inson ongli mavjudot sifatida o`zini qurshab turgan voqelikka faol munosabatda bo`ladi, narsalarning xossalarini ham inobatga oladi. Inson hayvonlardan farqli o`larok, har bir narsaga o`ziga xos mezon nuqtai nazaridan yondashadi. Agar inson mezon tuyg’usidan mahrum bo`lganda, voqea-xodisalar, narsalardagi go`zallikni idrok etish qobiliyatiga ega bo`lmaganda, uning faoliyati bunyodkorlik bilan birga vayronagarchilikka qaratilgan bo`lardi. Nafosat qonunlariga rioya qilish, ya’ni yaratish qobiliyati inson faoliyatining mohiyat va mazmunini tashkil etadi.

Insonning har qanday faoliyatida estetik manba mavjud: inson o`z faoliyati davomida moddiyat bilan birga ma’naviyatga shodlik - sevinch, orzu-umid, erk-shodlik tuyg’ulariga suyanib yashaydi, moddiy samaralar bilan birga o`zi va boshqalar faoliyatining nafosat mezonlari bilan o`lchanadigan ijtimoiy baholanishiga harakat qiladi. Binobarin, inson o`zining bu mohiyatli xususiyatini yo`qotib qo`ysa, uning faoliyati o`zining insoniy tabiatidan ham mahrum bo`lib qoladi. Nafosat qonunlariga rioya qilgan holda voqelikni amaliy va ma’naviy o`zlashtirish jarayonida inson faoliyatining nisbatan mustaqil sohasi bo`lgan san’at muhim ahamiyat kasb etadi. Nafosat qonunlariga rioya kilib yaratilgan sanat eng toza poklangan ko`rinishda namoyon bo`ladi. Shu ma’noda sanat (badiiy faoliyat)ni vokelikni nnson tomonidan estetik jihatdan idrok etilishining eng oliy ko`rinishidir, deymiz.

Xulosa

Xulosa o’rnida aytishim mumkinki insonning har qanday faoliyatida estetik manba mavjud: inson o`z faoliyati davomida moddiyat bilan birga ma’naviyatga shodlik - sevinch, orzu-umid, erk-shodlik tuyg’ulariga suyanib yashaydi, moddiy samaralar bilan birga o`zi va boshqalar faoliyatining nafosat mezonlari bilan o`lchanadigan ijtimoiy baholanishiga harakat qiladi. Binobarin, inson o`zining bu mohiyatli xususiyatini yo`qotib qo`ysa, uning faoliyati o`zining insoniy tabiatidan ham mahrum bo`lib qoladi. Nafosat qonunlariga rioya qilgan holda voqelikni amaliy va ma’naviy o`zlashtirish jarayonida inson faoliyatining nisbatan mustaqil sohasi bo`lgan san’at muhim ahamiyat kasb etadi. Nafosat qonunlariga rioya kilib yaratilgan sanat eng toza poklangan ko`rinishda namoyon bo`ladi. Shu ma’noda sanat (badiiy faoliyat)ni vokelikni nnson tomonidan estetik jihatdan idrok etilishining eng oliy ko`rinishidir, deymiz.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. http://library.ziyonet.uz portal manbalaridan foydalanildi.

2. http://hozir.org - internet web-portali manbasiga tayangan holda yozildi.

3. http://muhaz.org -- internet web-portali manbasiga tayangan holda yozildi.

4. http://jspi.org - internet web-portali manbasiga tayangan holda yozildi.