1. Xarajatlar Ishlab chiqarish xarajatlarini asosiy va yordamchi ishlab chiqarishlar bo‘yicha hisobga olishni tashkil etish

3. Qo'shimcha xarajatlarni hisobga olish
Korxonalarda ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat) turlari o'rtasida bilvosita xarajatlarni oqilona taqsimlash muhim ahamiyatga ega bo'lib, mahsulotlarning texnologik turlari bo‘yicha tannarxini to‘g‘ri aniqlash imkonini beradi.
Bu holat ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bahosini shakllantirish bo‘yicha korxona hisob siyosatini ishlab chiqishda ijobiy samara beradi.
Ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish va uni boshqarish xarajatlarini quyidagicha tasniflash mumkin:
1) mashina va uskunalarni asrash va ishlatish xarajatlari;
2) umumishlab chiqarish xarajatlari;
3) davr xarajatlari.
O‘zbekistonda yuqoridagi birinchi va ikkinchi bandlardagi xarajatlar taqsimot bazasiga mutanosib ravishda mahsulotning ishlab chiqarish tannarxigu qo'shiladi.
Davr xarajatlari esa korxonaning moliyaviy natijalari hisobidan qoplanadi.
Ml)I I davlallarida esa uchalaxarajatlar ham mahsulot tannarxiga kiritiladi va schetlar tizimi orqali to‘liq tannarx hosil qilinadi.
Uslil)u xarajatlar umumiy xususiyatga ega bo'lishi bilan birgalikda, ulaming xususiy jihatlari ham mavjud: mashina va uskunalarni ishlatish va asrash xarajatlari shartli-o'zgaruvchan bo‘lib, ishlab chiqarilgan mahsulot, hajmiga bog'liq.
Umumishlab chiqarish va davr xarajatlari esa shartli-doimiy xarajatlar hisoblanib, ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bog'liq bo'Imaydi.
Ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish va uni boshqarish xarajatlarini mahsulotlar tannarxiga kiritish orqali tannarx aniqlashning ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarini uniumkorxona miqyosida va bo'linmalar darajasida taqsimlash kabi usullari mavjud. Ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarini umumkorxona miqyosida taqsimlash usulining mohiyati shundaki, bunda mazkur xarajatlar 2510- "Umumishlab chiqarish xarajatlari" schetining debetida yig'ib boriladi hamda hisobot davri oxirida ular yagona taqsimot bazasi asosida mahsulot turlari bo'vicha taqsimlanadi. Shuningdek, bu usulning afzalligi uning soddaligi va kam mehnattalabligida bo'lsa, asosiy kamchiligi esa, mahsulotlarning xilmaxil turlari haqiqiy tannarxini aniqlash paytida jiddiy xatoliklarga olib kelishidir. Odatda, boshqaruv hisobi tizhnida hisobot davri ichida umumishlab chiqarish xarajatlari smetasi tuzilib, unga asosan smetadagi xarajatlar haqiqatda erishilgan mahsulot hajrni va haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslanib, tuzatilib boriladi. Umumishlab chiqarish xarajatlari 0 ‘zbekiston Respublikasi 21-sonli BHMSga binoan tasdiqlangan xarajat moddalariga bo'lib hisobga olib boriladi va korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq alohida hisob ob’ektlari o'rtasida taqsimlanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Vadrlar Mahkamasining 1999-yil 5 fevral 54-sonli qarori (2003-yil 25 dekabrdagi 567-sonli qaror asosidagi o'zgartishlar bilan) bilan tasdiqlangan "Mahsulot (ish va xizmat) tannarxiga kiritiladigan, mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida"gi Nizomga ko‘ra umumishlab chiqarish xarajatlari quyidagilardan iborat:
— mashina va uskunalarni asrash va ishlatish xarajatlari;
— ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya ajratmalari;
— ishlab chiqarishga tayinlangan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari; — ishlab chiqarishdagi mulklarni sug'urtalash xarajatlari;
— isitish, yoritish va ishlab chiqarish binolarini asrash xarajatlari;
— ishlab chiqarishda foydalaniladigan binolar, mashina va uskunalar, ijaraga olingan boshqa mulklarning ijara todovlari;
— ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatishda band bo'lgan xodimlarning ish haqi;
— ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar.
U m um ishlab chiqarish xarajatlarini taqsim lash jarayonida xarajatlarni hisobdan chiqariladigan ob’ektlar tanlanib, aniq sex, mahsulot, shartnoma turiga tegishli xarajatlar tanlab olinadi va yig‘iladi.
Bu sharoitda umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimot bazasini tanlab olish muhimdir. Bodinmalar darajasida ishlab chiqarishning bilvosita xarajatlarini taqsimlash usuli ancha mehnattalabdir, biroq u oldingi usulga nisbatan mahsulotlar alohida turlari bo'yicha tannarxni to‘liqroq aniqlash imkonini beradi. Bu usulda mazkur xarajatlar alohida subschyotlar ochish yodi bilan bodinmalar darajasida hisobga olinadi.
Korxonalarda hisobot davri yakunida mahsulotlar alohida turlari bo‘yicha ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarining taqsimoti har bir subschyot uchun amalga oshiriladi. Bunda har bir subschyotga bo‘linma texnologik jarayoni xususiyatini ifodalovchi o‘z taqsimot bazasi mos keladi. Masalan, korxona avtomatlashtirilgan bodinmasining ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari unda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar turlari bo‘yicha asbob-uskunalar ish soatlariga binoan, qodda yigdsh sexining ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari esa m ehnatning bevosita xarajatlariga ko‘ra taqsimlanadi.
Ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarini hisobga olishda bu usulni qo‘llab, xatoliklarni batamom bartaraf etib bodmaydi, chunki, birinchidan, umumkorxona ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimotida, ikkinchidan, alohida bodinma ichidagi turli ishlab chiqarish tizimlari bo'yicha ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimotida xatolar bodishi mumkin. Korxona alohida bodinmalari, sexlarining texnologik jarayonlari mehnat, kapital va materialtalabligi darajalari bilan farq qiladi. Agar bodinma faoliyati xarajatlari ichida ish haqining hissasi yuqori bodsa, shu bodinm a, sex, brigadaning um um ishlab chiqarish xarajatlarini m ehnat resurslarini iste’mol qilish bilan bogdiq ko'rsatkichlarni asos qilib olinib, ular m ahsulot turlari bo'yicha taqsimlanadi (2.1 ,-jadval). 34 Ushbu jadvaldan kelib chiqib, bilvosita xarajatlar taqsimotining asosi sifatida quyidagilardan foydalanish mumkin: — asosiy isblab chiqarish xodimlarining mehnat haqi xarajatlari; — mehnatning me’yoriy bevosita xarajatlari; — korxonadagi muayyan texnologik jarayonda qatnashuvchi xodimlar soni. Agar bo'linma faoliyati kapitaltalab bo'lsa, umumishlab chiqarish xarajatlarini asosiy vositalardan foydalanish bilan bog'liq ko'rsatkichlari asos qilib olinib taqsimlanadi. Bunda isblab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimoti bazasi sifatida asbob-uskunalarning haqiqiy ish soatlari, mahsulot turlari bo'yicha amortizatsiya ajratmalari yoki ma’lum texnik jarayonda foydalanilgan asosiy vositalarning qoldiq qiyinati olinadi. Korxona bolinmasi faoliyati materialtalab bo‘lsa, ya’ni, unda mahsulot tannarxiga qo‘shiladigan xarajatlarning asosiy qismini xomashyo va material xarajatlari tashkil qilsa, taqsimot bazasiga xomashyo va materiallarning haqiqiy bevosita xarajatlari hamda ularning rejali tannarxi kiritiladi. Agar bo'linma faoliyati natijasi qandayligini (mehnattalab, kapitaltalab yoki materialtalab) aniq belgilash imkoni bo'lmasa, taqsimotning aralash bazasidan foydalaniladi. Bunda taqsimot bazasi to‘liq bevosita moddiy xarajatlar (xomashyo, materiallar va asosiy vositalar mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxida katta salmoqqa ega bo‘lsa)dan iborat bo'ladi. 2.1 .-jadval "Buxorosut" ochiq turdagi qo'shma korxonasining 2003 yil uchun umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash (taqsimlash bazasi — asosiy ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi xarajatlari) Mahsulot turlari Asosiy ishlab chiqarish xodimlarining mehnat haqi xarajatlari Umumishlab chiqarish xarajatlari, m in g so 'm d a ming so‘mda % da Sariyog‘, kiloli 13786 28,0 129982 Brinza, yog'li 7059 14,0 64914 Pishloq "Turist" 23441 47,0 170612 Sut, 2,5% 2180 5,0 20953 Qatiq 3201 6,0 29748 Jami 49667 100 416209 35 Taqsimot bazalari korxona funksional xizmatlari, ya’ni, boshqaruv apparati uchun ham ishlab chiqiladi. Bunda taqsimotning asosiy bazalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: — ombor xojaligi ucbun bir birlik mahsulotni bir kun saqlashning normativ xarajatlari ombordagi mahsulotlarning o‘rtacha qoldig'iga ko‘paytirilgani; — dispetcherlik xizmati ucbun tashib ketiladigan tayyor mahsulotlar tonna-kilometrda; — yuklarni jo'natish bo'limi uchun tayyor mahsulotlarni yuklab jo‘natish bo'yicha shartnomalar miqdori. Ishlab chiqarish bilvosita xarajatlarining eng mos taqsimlash bazasini hisoblash uchun ma’lum joriy xarajatlar talab qilinadi. Shu sababli, korxonalarda uncha mehnattalab bolmagan boshqa qo'shimcha taqsimot bazalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ularga mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi, ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi, xomashyo va materiallarni soti'b olish tannarxi; marjinal daromad, xodimlarning o‘rtacha ro‘yxatdagi soni kabilarni kiritish mumkin. Ishlab chiqarish bilvosita xarajatlari taqsimotining samarali tizimini tatbiq etish masalalariga e’tiborsizlik ko‘p hollarda ishlab chiqarish dasturi, sotishlar va korxona baho siyosatida jiddiy xatoliklarga sabab bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida, koi’xona moliyaviy faoliyatini salbiy natijalariga olib keladi.