1. Xaliq statistikasinin’ u’yreniw obiekti

Xaliq demografiyasi

Jobasi

1. 1. Xaliq statistikasin u’yreniw obiekti

2. Xaliq sani statistikasi

3. Xaliq qurami statistikasi

4. Xaliqtin’ tabiyiy hareketi statistikasi

5. Xaliq migraciyasi statistikasi

1. Xaliq statistikasinin’ u’yreniw obiekti

Xaliq (demografiya) statistikasi – social-ekonomikaliq statistikanin’ en’ ayyemgi ham ahimiyetli quramliq bo’legi bolip, ol xaliq jasaw sharayatinda yaki o’mirinde ju’z berip atirg’an demografiyaliq process ham statistikaliq esapqa aliw ham analizlew usillarin islep shi’gadi ham ameliyatta qollaniladi.

Demografiya so’zi grek tilinen aling’an bolip- “demos” xaliq, “grafos” – suwretlew yag’niy xaliqti suwretlew, jaziw degen manislerdi an’latadi.

Ol socialliq pan bolip, u’yreniw barisinda uliwma insaniyliq filosofiya ham ekonomika teoriyasi panlerine suyenedi ham xaliqti jasaw nizamliqlarin mug’dar ham sapasin ko’rsetedi. Bular xaliqtin tabiiy ham mexanikaliq hareketi, ma’mleket aymag’I boyinsha jaylasiwi, takirar payda boliwi, ham onin’ socialliq duzilisi haqqindag’I nizamliqlar esaplanadi. Ilimiy ko’z qarastan bul nizamlar mazmuninda jamiyettin’ islep shig’ariw munasibetleri – ekonomikaliq duzimi jatadi. Sonin’ ushin bul nizamlar ekonomikaliq duzim menen birgelikte uyreniliwi kerek.

Har qanday mamlekettin’ xalqi o’z qurami boyinsha har turli boladi ham waqit o’tiwi menen o’zgerip turadi. Sonin’ ushin xaliqtin’ rawajlaniw nizamliqlari, onin’ quraminin’ o’zgeriwi ham onin’ ko’p tarepleri konuret tariyxiy sharayatlardi esapqa alg’an halda uyreniliwi kerek.

Mamleketimizdin’ bazar ekonomikasina o’tiwi sebepli xaliqti, jamiyette juz berip atirg’an processlerdi, turmis sharayatlarin statistikaliq uyreniwge qizig’iw jane de artip barmaqta, sebebi xaliq birinshiden islep shig’ariw processinin’ qatnasiwshisi ham ekinshiden bul process natiyjesinin’ tutiniwshisi da esaplanadi.

Xaliq statistikasinin’ uyreniw obiekti belgili aymaqta jasawshi adamlar jamiyeti bolip, olar tuwiliwi ham qaytis boliwi esabinan o’zin-o’zi tiklep baradi. Bunda baqlaw birligi ayiriqsha adam, shan’araq yaki uy xojaliqlari boliwi mumkin. Xaliq statistikasinda statistikaliq baqlaw obiekti bolip, adamlkardin’ har turli toplamlari boliwi mumkin: hamme xaliq (turg’in yamasa hardayimliq jasawshi), xaliqtin’ ayrim toparlari (miynetke jaramli xaliq, jumissizlar, napaqalilar, qala yamasa awil xalqi, erkek yamasa hayallar ham tag’I basqa),jaslar yamasa kerisinshe, jasi ullilar, jil dawaminda tuwilg’anlar (yaki basqa dawir arasinda) yamasa qaytis bolg’anlar h.t.b. Adette baqlaw obiekti ham birligi izertlew maxsetine baylanisli halda saylanadi.

Xaliq statistikasinin’ mag’luwmat derekleri to’mendegilerden ibarat: xaliq dizimi—xaliq haqqindag’I birinshi ham tiykarg’I deregi bolip, ol xaliq haqqinda har tarepleme toliq ham aniq mag’luwmatlardi beredi. Biraq uliwmaliq xaliq dizimin o’tkeriw – ko’p miynet ham qarji talap etiletug’in process bolg’anliqtan BMSH sta-tistikaliq ken’esi oni har on jilda bir marte amelge asiriwdi using’an.

Dizimge aliwlar arasinda mamlekette juz Bergen demografiyaliq ham socialliq processler haqqinda mag’luwmatlardi hazirgi esap yamasa saylanba baqlaw mag’luwmatlarinan aliwi mumkin. Xaliqtin’ tabiyiy ham mexanikaliq harekti haq-qindag’I mag’luwmatlar tiykarinda har bir aymaqtag’I jilliq xaliq sanin aniqlaw.

Xaliqti statistikaliq jaqtan uyreniw natiyjeleri tiykarinda har turli social-ekono-mikaliq maseleler sheshiledi ham xaliq statistikasinin’ waziypalari to’mendegiler-den ibarat:

• 
  Aniq aymaq, moment ham sharayatta xaliq sanin aniqlaw;
  
• 
  Xaliqti mamlekettin’ ayryim aymaqlari boyinsha jaylasiwi (tig’izlig’in analizlew;
  
• 
  Xaliq quramin ( jinisi, jasi, millet, socialliq jag’idayi, mag’luwmati, bantligi ham t.b) uyreniw;
  
• 
  Xaliqti takirar payda boliwi (tuwiliw, o’liw, tabiyiy o’siw, nekeden o’tiw ham ajirimlar ) processlerin uyreniw;
  
• 
  Xaliqtin’ migraciyasi (ko’ship keliwi, ko’ship ketiwi) processlerin uyreniw;
  
• 
  Xaliq sani ham qurami keleshegin boljaw ham t.b