1. Urushdan keyin tinchlikni ta’minlash muammolari. Parij Konferensiyasi. 1919-yilgi Versal tinchlik shartnomasi

2.Millatlar Ligasining tuzilishi. Germaniya masalasi va uning yechimi

1920 yildan 1946 yilgacha Millatlar Ittifoqi jahon tinchligini saqlashga urindiMillatlar Ligasi 1920 va 1946 yillarda mavjud bo'lgan xalqaro tashkilot edi. Shveytsariyaning Jeneva shahrida joylashgan Millatlar Ligasi xalqaro hamkorlikni rivojlantirish va global tinchlikni saqlashga va'da berdi. Liga bir oz muvaffaqiyat qozondi, lekin oxir-oqibatda Ikkinchi jahon urushining o'lik halokatini bartaraf eta olmadi. Millatlar Ligasi bugungi kunda Birlashgan Millatlar Tashkilotining samaradorligini oshirish uchun salafiydir.

Tashkilotning maqsadlari

Birinchi jahon urushi (1914-1918) kamida 10 million nafar askar va millionlab tinch aholi o'limiga sabab bo'lgan. Ittifoqdosh urush g'oliblari yana dahshatli urushga yo'l qo'yadigan xalqaro tashkilot tuzishni xohladilar. Amerika prezidenti Vudro Vilson "Millatlar ligasi" g'oyasini shakllantirish va himoya qilishda katta ahamiyatga ega edi. Ligasi suverenitet va hududiy huquqlarni tinch saqlab qolish uchun a'zo davlatlar o'rtasida nizolarni hal qildi. Ligalar mamlakatlarga harbiy qurollarni qisqartirishga da'vat qildi. Urushga muyassar bo'lgan har qanday mamlakat iqtisodiy sanktsiyalarga duch kelishi mumkin, masalan, savdo-sotiqni to'xtatish.

Ro'yxatdan davlatlar

Millatlar ligasi 1920 yilda qirq ikki mamlakat tomonidan tashkil etilgan. 1934 va 1935 yillarda balandlikda, Ligada 58 a'zo davlat bor edi. Millatlar Ittifoqiga a'zo davlatlar butun dunyoga tarqalib, Janubiy-sharqiy Osiyo, Evropa va Janubiy Amerikaning ko'p qismini qamrab olgan.Millatlar Ittifoqi davrida deyarli barcha Afrika g'arb davlatlarining mustamlakasidan iborat edi. Qo'shma Shtatlar Millatlar Ittifoqiga qo'shilmadi, chunki asosan izolyatsion Senat Ligadagi nizomni ratifikatsiya qilishdan bosh tortdi.Ligadagi rasmiy tillar ingliz, fransuz va ispan tillari edi.

Ma'muriy tuzilma

Millatlar ligasi uchta asosiy organ tomonidan boshqarildi. Barcha a'zo davlatlar vakillaridan tashkil topgan Assambleya har yili uchrashib, tashkilotning ustuvor yo'nalishlari va byudjeti haqida so'zlab berdi. Kengash doimiy a'zolari (Buyuk Britaniya, Frantsiya, Italiya va Yaponiya) va doimiy a'zolari tomonidan har uch yilda bir marta saylangan doimiy bo'lmagan bir nechta a'zolardan tashkil topgan. Bosh kotib boshchiligidagi Kotibiyat quyida tasvirlangan ko'plab insonparvarlik tashkilotlarini kuzatdi.

Siyosiy muvaffaqiyat

Millatlar Ligasi bir necha kichik urushlarning oldini olishda muvaffaqiyat qozondi. Liga Shvetsiya va Finlyandiya, Polsha va Litva, Gretsiya va Bolgariya o'rtasidagi hududiy kelishmovchiliklarni hal qilish bo'yicha muzokaralar olib bordi. Millatlar ligasi, shuningdek, Germaniya va sobiq Usmonli imperiyasini, shu jumladan, Suriya, Nauru va Togolandni mustaqillikka tayyor bo'lgunga qadar muvaffaqiyatli boshqargan.

Gumanitar yutuq

Millatlar ligasi dunyodagi birinchi gumanitar tashkilotlardan biri edi. Lig jahon aholisining turmush sharoitini yaxshilashga yo'naltirilgan turli agentliklarni tuzdi va boshqardi.

Ligada:

• 
  qochoqlarning yordami
  
• 
  qullik va giyohvand moddalarni savdosini to'xtatishga urindi
  

• 
  ish sharoitlariga standartlarni belgilash
  
• 
  yaxshi transport va kommunikatsiya tarmoqlarini qurishdi
  
• 
  ayrim a'zo mamlakatlarga moliyaviy yordam va maslahat berdi
  
• 
  Xalqaro Adolat Xalqaro Sudining (hozirgi Xalqaro Sudga)
  
• 
  kam ovqatlanishni va moxov kasalligi va bezgakni ( Jahon sog'liqni saqlash tashkilotining hozirgi kungacha)
  
• 
  madaniy merosni saqlash va ilmiy taraqqiyotni ilgari surdi (hozirgi YuNESKOning kashfiyoti).
  

Siyosiy muammolar

Millatlar Ligasi o'z harbiy qudrati yo'qligi sababli o'zlarining ko'pgina qoidalarini amalga oshirishga qodir emas edi. Ikkinchi jahon urushiga olib kelgan muhim voqealarning bir qismi to'xtatilmadi. Millatlar ligasi misollari quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  1935 yili Efiopiyani Italiya tomonidan bosib olishi
  
• 
  Sudetenland va Avstriyaning Germaniya tomonidan qo'shilishi
  

• 
  1932 yilda Yaponiya tomonidan Manchuriya (shimoli-sharqiy Xitoy provintsiyasi) ning bosib olinishi
  

Axis o'lkalari (Germaniya, Italiya va Yaponiya) Ligadan chiqib ketishdi, chunki ular Ligadagi tartibni harbiylashtirmaslik haqidagi qaroriga rioya qilishdan bosh tortdilar.

Tashkilotning oxiri

Millatlar Ittifoqi a'zolari Ikkinchi jahon urushidan keyin tashkilotda ko'p o'zgarishlar bo'lishi kerakligini bilishar edi. Millatlar ligasi 1946 yilda tarqatildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti takomillashgan xalqaro tashkiloti Millatlar Ittifoqining ko'plab siyosiy va ijtimoiy maqsadlariga asoslangan holda puxta muhokama qilindi va shakllandi.Millatlar Ligasi doimiy xalqaro barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan diplomatik va rahm-shafqat maqsadga ega edi, biroq tashkilot oxir-oqibat insoniyat tarixini o'zgartiradigan nizolarni bartaraf eta olmadi. Yaxshiyamki, dunyo liderlari Ligadagi kamchiliklarni tushunib yetdi va bugungi kunda muvaffaqiyatli Birlashgan Millatlar Tashkilotida maqsadlarini mustahkamladi.

Germaniya va uning ittifoqchilari Birinchi jahon urushida mag`lubiyatga uchradi (bu haqda yuqorida aytib o’tilgan). Germaniya urushda 2 mln dan ortiq qurbon berdi. Yarador boiganlar, asirlar va bedarak yo‘qolganlarni qo`shganda, jami yo‘qotish 7,5 mln kishini tashkil etdi. Ayni paytda hukmron doiralar, monopoliya egalari urushdan juda katta foyda ko’rdilar. (Masalan, birgina Krupp konsernining daromadi 15 baravar ortdi.) Natijada yirik mulkdorlar mamlakat hayotida qudratli ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy kuchga aylandilar va hukumat siyosatiga katta ta`sir ko`rsata boshladilar.

Urush mehnatkash tabaqalarga katta salbiy oqibatlar keltirdi. Umumiy mehnat majburiyati ishchilar uchun amalda katorgaga teng edi. Urush qishloq xo`jaligiga ham katta talafotlar keltirdi. 1918-yilning kuziga kelganda ekin maydonlari amalda 2 baravar kamaygan edi. Ochlik, epidemiyalar va cho‘zilib ketgan urush azoblari aholining boshiga juda katta kulfatlar keltirdi. Aholinmg bunday qismati mamlakatda inqilobiy vaziyatni vujudga keltirdi Ayni paytda Rossiya inqilobi ham o'z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi.

Germaniya inqilobi 1918-yil 3-noyabr kuni boshlandi. Shu kuni Kil shahrida joylashgan harbiy dengizchilar urush davom etishiga qarshi qo‘zg‘alon ko‘tardilar. Kil ishchilari esa qo‘zg‘alonni qoilab-quwatladilar va umumiy ish tashlash eion qildilar. Shaharda ishchilar va soldatlar Sovetlari tashkil etildi. Inqilob toiqini 9-noyabrda Berlingacha yetib keldi va u butun Germaniyaga yoyildi. Qo‘rqib ketgan imperator Vilgelm II mamlakatdan qochib ketdi. Shu tariqa Germaniyada monarxiya quladi. Mamlakatda hokimiyat xalq vakillari Soveti qo’liga o‘tdi.

10-noyabrda tuzilgan yangi hukumatga Germaniya sotsial-demokratik partiyasining yirik arboblaridan biri — F. Ebert rahbarlik qilgan. Bu hukumat Germaniyani Respublika deb eion qiidi va u 11-noyabr kuni Antanta bilan dastlabki yarash bitimi imzoladi. Bu bitimning imzolanishi yangi hukumatning xalqaro maydonda tan olinishi degani edi. Unga ko‘ra, mamlakatda qamal holati bekor qilindi, so‘z, yig‘ilish o‘tkazish, uyushmalarga birlashish erkinligi eion qilindi. Shuningdek, siyosiy mahbuslarga amnistiya eion qilindi. Birinchi marta umumiy, teng, to‘g‘ridan to‘g‘ri, yashirin ovoz berish yoii bilan saylov o‘tkazish joriy etildi.

Ayni paytda hukumat demobilizatsiya qilingan soldatlarni, ishsizlarni ish bilan ta’minlash va ijtimoiy himoya qilish tadbirlarni ko‘ra boshladi. 15-noyabrda Kasaba uyushmalari bilan ish beruvchilar o‘rtasida kelishuvga erishildi. Unga ko‘ra, Kasaba uyushmalari, ularning jamoaviy shartnoma tuzish va korxonalarda ishchi nazoratini olib boruvchi qo‘mitalar tuza olish huquqlari tan olindi. Bundan tashqari, hukumat eng yirik korxonalarni davlat ixtiyoriga o‘tkaza olish huquqiga ega bo‘ldi. Shuningdek, hukumat Konstitutsiyani ishlab chiqish uchun Ta’sis yig’ilishi chaqirishga va’da berdi. Bularning bari Germaniya mehnatkashlarining katta ijtimoiy yutuqlari edi.

Germaniyada eng ommaviy va nufuzli partiya Germaniya sotsial-demokratik partiyasi (GSDP) edi. Biroq bu partiyada hech qachon yagona birlik bo’lmagan. Partiya amalda o‘nglar, markazchilar va so’lchilar deb atalgan 3 oqimga bo‘lingan edi.

O‘ng oqim (yirik namoyandalari F. Ebert, Sheydeman, Bernshteyn, Noskelar)ning maqsadi burjua tartiblarini saqlab qolish, islohotlar o‘tkazib, aholini ijtimoiy himoya qilish va mamlakatda parlament respublikasini to‘la qaror toptirish edi.

So’llar esa (yirik namoyandalari K. Libknext va R. Lyuksemburg) monarxiyaga inqilobiy yo’l bilan to‘la barham berish, Rossiyadagidek sotsialistik jamiyat qurish uchun kurashdilar. So‘llar «spartakchilar» degan guruhga birlashganlar. Keyinchalik shu guruh asosida Germaniya kommunistik partiyasi tuzildi.

Markazchilar (yirik namoyandalari K. Kautskiy va Gaaze) 1917-yilning bahorida Germaniya mustaqil sotsial-demokratik partiyasini tuzdilar va partiya vakillari Ebert hukumati tarkibiga kirdilar.

«Spartakchilar» guruhi sotsialistik inqilobni amalga oshirish, sovet hokimiyatini o‘rnatish va barcha ishlab chiqarish vositalarini umumlashtirish uchun kurash boshladilar. Biroq 1918-yilning dekabr oyida o‘tkazilgan Sovetlarning I Umumgerman syezdi «Butun hokimiyat sovetlarga!» shiorini rad etdi. Ayni paytda u 1919-yilning 19-yanvarida Ta’sis majlisiga saylov o‘tkazishga qaror qildi.

«Spartakchilar» 1918-yilning 30-dekabrida Germaniya kommunistik partiyasini tuzdilar. 5-yanvarda Berlinda ishchilarning stixiyali qurolli chiqishi roy berdi. Ularning maqsadi Ebert hukumatini ag‘darish edi. Bu chiqish 12-yanvar kuni hukumat tomonidan bostirildi. 15-yanvarda esa K. Libknext va R. Lyuksemburglar o’ldirildilar. Shu tariqa o‘ng sotsial-demokratlar o‘z hokimiyatini ochiq shaklda terrorchilik yo‘li bilan yanada mustahkam qaror toptirdilar. Kommunistlar kurashni parlamentdan tashqarida davom cttirdilar. 13-aprelda ular Germaniyaning Bavariya o‘lkasida sovet hokimiyatini o‘rnatdilar va Bavariya Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qildilar. Biroq bu respublika atigi 3 hafta yashadi. Lekin Sovet Rossiyasi hukumati andozasi asosida qator tadbirlarni (ishchi nazoratini tashkil etish, Qizil Armiya va BFQ tuzish, ishlab chiqarish vositalarini davlat mulki deb e’lon qilish va boshqalami) amalga oshirdi.

19-yanvar kuni Ta’sis majlisiga bo‘lib o‘tgan saylovlarda o‘nglar va markazchilar g‘alaba qozondilar. Kommunistlar esa saylovda ishtirok etmadilar.