1. Умумий маълумотлар Шамолнинг геологик иши Умумий маълумотлар

124-расм. Тақир.
Адирли (лёссли) саҳролар ҳам қумли саҳроларнинг чекка қисмларида ривожланади. Бунда шамол учириб келти-рилган чанг зарралари тўпланади. Турли қалинлик-даги лёссли жинслар тўпла-нади. Адирларнинг юзаси вақтинчалик оқар сувларнинг фаолияти туфайли одатда нотекис бўлади. Кучли жарланганлик кузатилади. Лёссли жинслар вертикал ажралиш хусусиятига эга бўлганлиги туфайли жарларнинг борти ҳар доим тик бўлади (125-расм).
Лёсслар (лёсс немисчада сариқ тупроқ маъносини англатади) сарғиш-қўнғир, сарғиш-кулранг ва бўзрангли, юмшоқ ва ғовакли жинслар бўлиб, континентал ётқизиқларнинг муҳим генетик тури ҳисобланади. Уланинг таркибида 90% дан ортиқ кварц ва бошқа силикатларнинг ҳамда глиноземнинг чангсимон заррачалари бўлади. 6% га яқинини одатда нотўғри шакллардаги оҳакли уюшиқларни (шўх) ташкил этувчи кальций карбонат ташкил этади. Лёссларнинг ўзига хос белгилари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:

расм. Адирдаги лёссли жинслар.

- чангсимон зарралардан тузилган бўлиб, кўпроқ 0,05 мм дан 0,005 мм диаметрли алеврит зарраларидан ташкил топган;
- қатламланиш хусусияти йўқ, бутун қалинлиги бўйича яхлит тузилган;
- карбонатли ғуддалар ва уюшиқларга эгалиги;
- вертикал ажралиш хусусиятига эгалиги;
- юқори даражади (50 - 60% гача) ғоваклиги;
- намланганда ва юк остида чўкиш қобилияти.
Лёссларнинг энг кўп қисми Украинадан Жанубий Хитойгача чўзилган ҳудудларда тарқалган. Лёссларнинг қалинлиги бир неча метрдан юзлаб метргача боради. Хитойдаги лёсслар жуда қалин бўлиб 250 - 350 м гача етади. Ўзбек олимларидан академик Р.О.Мавлонов Ўрта Осиёдаги лёссларни аксарияти шамол ёрдамида ҳосил бўлганлигини исбот қилган.
Лёссли адирлар Ўрта Осиёда, Кавказортида, Украинада ва Афғонистонда кенг тарқалган.
Шўрхокли (шўрланган) саҳролар грунт сувларининг ётиш чуқурлиги катта бўлмаганда кузатилади. Тупроқдаги намлик капил­лярлар орқали ер юзасига сўрилиб, буғланиб кетади. Ерости сувла­рининг минерализациясини ташкил этувчи тузли бирикмалар ер юзасини оппоқ, юмшоқ, ғовакли пўстлоқ билан қоплаб олади. Шўрхокли саҳро АҚШдаги “Ўлимлар водийси” ва Марказий Қизилқумдаги Минбулоқ, Қорақота ботиқликларида, Каспий ва Орол денгизи оралиғида жойлашган Устюрт платосида кенг тарқалган. Марказий Қизилқумдаги Лавлакон шўрхоклари бир қанча шўр кўллардан иборат бўлиб, жазирама иссиқда фаол буғланиш натижасида туз қатлами ҳосил қилиб, қуриб қолади. Уларнинг тўйиниши ер ёриқларидан чиқаётган шўр ерости сувлари билан боғлиқ.