1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

5. Dillərin morfoloji təsnifi. Avqust Şleyxerə Darvin tə-
liminin böyük təsiri olmuşdu. Buna görə də o, zoologiya və 
botanikada istifadə olunan təsnif prinsiplərini eynilə dillərin 
təsnifinə də tətbiq etmişdi. Şleyxer dilləri morfoloji cəhətə 
görə təsnif edir, dillərin bölgüsündə məna və münasibətə 
əsaslanırdı. Məna sözün kökündə, münasibət şəkilçidə olur. O, 
bu prinsipə uyğun dillərin üç tipini müəyyənləşdirmişdi:
a) köksözlü dillər; b) aqlütinativ dillər; c) flektiv dillər.
A.Şleyxerə görə, dillərin morfoloji tipləri dil inkişafı-
nın 3 mərhələsi kimi dərk edilməlidir. Belə ki, o, köksözlü 
dilləri inkişafın başlanğıcı adlandırır. Onun fikrincə, kök-
sözlü dillər ən qədim dil tipidir ki, bunlardan aqlütinativ, 
ondan da flektiv dillər əmələ gəlmişdir. Deməli, inkişaf sə-
viyyəsinə görə də flektiv dillər ən yüksəkdə durur.
A.Şleyxerin bu müddəası sünidir, çünki burada ta-
rixin faktları, qanunauyğunluqları təhrif olunmuşdur.
Dilçiliyin inkişaf tarixində Avqust Şleyxerin xüsusi 
möv qeyi vardır. Onun yaradıcılığında həm mənfi, həm də 
müsbət cəhətlər mövcuddur. Lakin dilçiliyin tərəqqisi ba-
xı mından onun əhəmiyyətli mülahizələri daha çoxdur.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
91
Naturalizm ancaq Şleyxerin yaradıcılığına aid deyil. 
Dilin bioloji konsepsiyası başqa bir sıra dilçilərin də əsər-
lərində özünə yer tapmışdır. Dilçilikdə XIX əsrin sonu, XX 
əsrin əvvəllərində də naturalizmin tərəfdarları olmuşdur.
Dilçilikdə məntiqizm cərəyanı
XIX əsrin ortalarında dilçilikdə inkişaf etmiş cərəyan-
lardan biri məntiqizm cərəyanı hesab olunur. Bu cərəyan 
XIX əsrin I yarısından formalaşmağa başlamış və get-gedə 
onun tərəfdarları artmışdı.
Dilçilikdə məntiqizm cərəyanının ən görkəmli nümayən-
dələrindən biri Karl Bekker (Karl Bekker, 1775–1849) olmuşdur. 
K.Bekker məntiqlə qrammatikanın həqiqi sərhədini müəyyən 
edə bilmirdi. Buna görə də məntiqin cümlə və sair haqqında 
olan qanunlarını eynilə qrammatikaya tətbiq edirdi. Onun tətbiq 
forması çoxları tərəfindən məqbul hesab edildiyi üçün uzun illər 
müasir dillərin qrammatikalarında istifadə olunmuşdur.
Dilçilikdə məntiqizm cərəyanı dilin quruluşuna, mor-
fo loji əlamətlərə və cümlə növlərinə deyil, onların semanti-
ka sına üstünlük verirdi. Ona görə həmin cərəyanın təsiri 
al tında yazılan qrammatikalarda semantikanın izahı qram-
matik araşdırmaları üstələyirdi.
Məntiqizm cərəyanı rus dilçiliyində də özünə geniş 
yer tapmışdır. Burada həmin cərəyanın bir sıra tərəfdarları 
meydana çıxmışdır. Rusiyada məntiqizm cərəyanının məş-
hur nümayəndəsi Buslayevdir.