Nazorat savollari
1. Turkiston taraqqiyparvarlaridan biri Abdulhamid CHo‘lpon tomonidan matbuotchilik tarixi qanday davrlarga ajratilgan?
2.Sovet davri tarixshunosligida matbuot tarixi qanday qismlarga bo‘linishi qayd etilgan?
3. Mustaqillik yillarida matbuot tarixi bo‘yicha qaysi tadqiqotchilar izlanishlar olib bormoqdalar?
4.Milliy matbuotning tarixni manbaviy o‘rganishdagi ahamiyati yuzasidan qanday tadqiqotlar olib borilmoqda?
Javoblar
1.Turkistonda matbuotning na holda, na darajada o`ldig’ini imkon boricha ko`rsatarmiz”, deb yozgan ilk matbuot tadqiqotchisi Cho`lpondir: “Taraqqiy taraqqiyparvar bir gazeta bo`lib, muharriri ichki Rusiya totorlaridan Ismoil Obidiy yo`ldosh edi. Oktyabr inqilobindan so`ngra bu kishi so`l susiyolist revolyusioner firqasi vakili o`laroq doxiliya ko`misori mansabinda bo`lindi. Ikki oy qadar davom etgandan so`ngra xukumat tarafindan bekitildi”.
Chulponning XX asr matbuoti tarixiga doyr fikrlari
xam dikkatga sazovordir.
Muloxaza uchun axborot
“Eski vaktlarda: “Matbuot yettinchidavlatdir ”derlar
edi. Bu suz, budaʼvo endi-da axamiyatini yitirmabdir.
Bu kunda-da matbuotning axam pyati buyukdir. Xususan,
Shark xalki bu kun matbuotning axamiyatini tushunmishdir. Buyuk inkilob olamning ketishidan bexabar yotgan
sharklilarni uygotmish, konsiz tomirlarga kon, “yashamak
uchun muboraza1 edajak” mukdddas kon savk2 etmishdir.
Kdmokda matbuotni ajnaviylarga - xorijliklarga maxsus
bir “shay”3 bilan sharkdilar bu kun uni izlar, topar,
uning ustida muloxaza yuritarlar. Olamning tugul, xatto
shaxarning xdyotiga-da kuzininguchi bilan bokkan kuyli4,
kandli5 bu kun kuyning tashkarisida, yirokdarda tanta-
nali, muborazali va uziga xam taallukdi bulgan xayotni
bilmok va urtanmok istab gaksbetadir. Uning kulokdariga
eshitilgan shaxardan kelgan “nasixa tchilar ”ning “Kupli -
ning xaki buyukdir!”, “Xukumat a mala6 ila kuyli-
ningdir!”, “Kuyli Rz xakkini uni ezganlardan olmali-
dir!” kabi suzlari shubxalar-la korishik shirin va yokd-
shikdi bir xolda uning kungliga, yuragiga taʼsir etadir.
U matbuotni tanir va takib etar. Fakat inkilob sababi-
la riga xalkning, amala va krylining muxabbatini jalb
kilgan matbuot na xoldadir?
Bizning makolamiz shu savolga javob berajakdir.
F yevral inkilobiga kadar chikkan gazeta
va j urnallar
“Xursh id” - tarakkiyparvar, muʼtadil maslakli
gazeta. Muxarriri endigi "Shark kurultoyi ” aʼzosi va
Turkistonning mashxur kuxna jamoatxodimi Munavvar-
kori Abdurashidxondir. Bu gazeta ikki oy kadar davom
etib, 15nchi nuperdan shu xukumat tarafindan bekitildi.
“Tarakkiy” - tarakkiyparvar bir gazeta bulib,
muxarriri ichki Rusiya totorlaridan Ismoil Obidiy
yuldosh edi. Uktyabr inkilobindan sungra bu kishi sul
susiyolist revolyusioner firkasi vakili. ularok doxiliya
kumisori mansabinda bulindi. Ikki oy kadar davom
etgandan sungra xukumat tarafindan bekitildi.“Osiyo” - tarakkiyparvar bir gazeta bulib, muxarriri
Axmadjon Bektemirov edi. Bir oy yarim kadar davom
eggandan sungra xukumat tarafindan bekitildi.
“Shuxrat” - tarakkiyparvar gazeta, muxarriri -
Abdulla Avloniy. Avloniy yuldosh Turkistonning mashxur
shoirlarindan bulib,
“Xijron” taxallus etar. Yakin zamonlarda Rusiya
ijtimoiy shurolar jumxuriyatining Afgonisyunda Xiro-
viloyati kun suli edi. Bu kunlarda kaytib keldi. Ikkioy
kadar davom etgandan sungra xukumat tarafindan beki-
tildi.
“Tujjor” - kora maslakli tijorat gazetasi. Noshiri
Saysdazimboyev edi. Uch-turt oy kadar davom etgandan sungra
moddiy jixatdan kisilarok yopildi.
Mazkur gazetalarning xammasi ulka markazi Toshkand-
da chikmishlardi. Siyosat ijboriʻ ila bir necha yil
Turkiston gazetasiz kolgandan sungra (xukumatning ras-
miy gazetasini gazeta urnida xisoblamaymanf Buxoroda
forscha “B uxoroi sharif” uzbekcha “T u r o n ” gazetalari
chikdi. Avvalgisining muxarriri kofkosiyali bir yozuvchi
№ (agar yanglishmasam, Jalol Yusufzoda edi). Bular xar
ʻ■x isi ikki-uch oy kadar davom etgandan sungra, Buxoro
Pj ~ ;iyosiy agentining xnyla va dasisalari3 ila Buxoro
xuku,/,ati tarafindan bekitildi.
Suttra Samrokandda “Samarkand” gazetasi va “Oyina”
jurnachi tkdiki, bularning muxarrir va noshiri utgan
yili Bo: ._ safarinda Buxoroning Kdrshi shaxrinda beklar
a mullolar tarafindan rafikdari ila barobar xoinona
suratda shaxi : etilgan Maxmudluja ustod Bexbudiy edi.
“Samarkand ” g. petasi bir-ikki oy davom etgandan sungra
moddiy jixatdan zaiflashib kolgani tu fayl i xaftalik
jurnalga aylantirshib “Oyina ”ismi berildi. Bularning
xar ikkisi turkcha edi. “ Oyina ” 2 yil kadar davom etib,
moddiy jixatdan siknlarok yopildi. “Oyina”ning
Turkistonga xizmati buyukdir.
2. 20-yillarning ikkinchi yarmi va 30- yillardagi xukm surgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat.
Matbuotning toʻla-toʻkis maʼmuriy–buyruqbozlik tizimi manfaatlariga xizmat
qiluvchi tuzilmaga aylantirilishi.
1924-1925 yillarda Oʻzbekiston SSR tashkil boʻlgach respublika miqyosidagi yangi
gazetalarning vujudga kelishi.
30-yillarning boshida Oʻzbekistonda hamma viloyat roʻznomalarining tugatilishi.
Tuman va koʻp nusxali gazetalar tarmogʻining vujudga kelishi. Oʻzbekistonda ishchi-
qishloq muxbirlari ommaviy harakatining yuzaga kelishi. 30-yillarning ikkinchirmida oʻzbek va rus tillarida viloyat gazetalarining tashkil qilinishi. Oʻzbekiston
Axborot agentligining tuzilishi. Mazkur davrda jurnallar faoliyati.
30-yillarda avj olgan Stalin shaxsiga sigʻinishning matbuot faoliyati uchun salbiy
taʼsiri. Fitrat, H.H.Niyoziy, A. Qodiriy, Choʻlpon ijodi ijtimoiy – siyosiy va
mafkuraviy kurashlar doirasida.
Fashistlar Germaniyasining 1941 yil yozida bosqinchilik urushining boshlanishi
munosabati bilan respublika matbuoti tarmogʻi va faoliyatini qayta qurish borasidagi
amalga oshirilgan chora-tadbirlar.
Front orqasidagi davriy nashrlar tarmogʻining qisqarishi. Urush davrida
Oʻzbekistonda nashr etilgan almanaxlar va ularning matbuot tizimidagi oʻrni.
Oʻzbek tilida front gazetalarining tashkil qilinishi. Urush davrida oʻzbek
publitsistikasi va publitsistlari. Mazkur davr oʻzbek matbuotining janr
xususiyatlari.
Urushdan keyingi davrdagi ijtimoiy- siyosiy vaziyat. Mamlakat ijtimoiy hayotida
Stalin shaxsiga sigʻinishning qoralanishi tufayli yuz bergan oʻzgarishlarning vaqtincha
ekanligi.
Oʻzbekistonda 50-60 yillrda barpo boʻlgan yangi respublika, viloyat, shahar gazetalari.
Rayon va koʻp nusxali gazetalar tarmogʻini kengayishi. Yoshlar, bolalar matbuoti
tarmogʻidagi oʻzgarishlar. 1946-1985 yillarda faoliyat koʻrsatgan asosiy ijtimiy-
siyosiy va adabiy jurnallar. Kitob nashriyotlari va ular faoliyatining asosiy
yunalishlari. Matbuot moddiy-texnika ahvolini yaxshilash borasidagi tadbirlar.
80-yillarning ikkinchi yarmida ijtimoiy - siyesiy tizimni isloh qilishda matbuot
oldiga qoʻyilgan vazifalar. Jamiyatni demokratlashtirish va siyosiy tuzumni isloh
qilish jarayenida tahririyatlar faoliyatini qayta qurish. Jurnalistikada
oshkoralikni va turfa fikrlikni qaror toptirish muammolarini qoʻyilishi.
Respublika matbuotining demokratiya, soʻz va matbuot erkinligi muammolariga
eʼtiborini kuchayishi. “Ommaviy axborot vositalari toʻgrisida”gi qonun.
Oshkoralik vaziyatida publitsistlar ijodida totalitarizm sharoitida kechgan
ijtimoiy hayot fojealarining roʻy-rost koʻrsatish, tarixiy oʻtmish tahlilidan
saboqlar chiqarish va milliy istiqlol gʻoyasini targʻib qilishning kuchayishi.
3.Oʻzbekistonning 1991 yil 31 avgustida Mustaqil Respublika deb eʼlon
qilinishi munosabati bilan mamlakat jurnalistikasining sifat jihatidan
butkul yangi demokratik rivojlanish bosqichiga qadam qoʻyilganligi. Respublika
ommaviy axborot vositalari faoliyatining huquqiy asosini yaratish va uning
milliy jurnalistika taraqqiyoti uchun ahamiyati. Matbuotning “toʻrtinchi
hokimiyat” darajasiga koʻtarilishi muammolari, matbuotda yangicha tafakkurga
yoʻl ochib berilishi.
Tip jihatidan koʻp xilligi bilan farqlanadigan yangi matbuot tizimining
shakllanishi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Oliy Majlis
qonun chiqaruvchi palatasi va Senatining 2005 yil 28 yanvaridagi qoʻshma
majlisida qilgan maʼruzasida belgilab berilgan OAV vazifalari.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “Tarixiy xotirasiz
kelajak yoʻq” asari mazmuni va asosiy gʻoyasi. Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak maʼnaviyat – yengilmas kuch” asari
mazmuni. I.A. Karimovning «Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish”
asari mazmuni.
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyat hayotida katta oʻzgarishlar boʻlgani kabi OAV
tizimida ham tubdan oʻzgarishlar boʻldi. Mazmun va shakl jihatidan oʻzgarishlarga uchradi.
Matbuotda xususiy nashrlarning yuzaga kelishi, televideniye va radioda xususiy kanallarning
ochilishi va boshqa yangiliklar yuzaga keldi.
Oʻzbekistonda internet faoliyati 1997 yildan boshlandi. Oʻzbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining “Internet”ning xalqaro axborot tizimlariga kiirib borishni
taʼminlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etishi chora-tadbilari toʻgʻrisida”gi qarori
Oʻzbekistonning bu borada xalqaro miqyosda oʻz mavqeiga ega boʻlishiga xizmat qildi.
Oʻzbekistonda maʼlumotlarni uzatish milliy tarmogʻi OʻzPAK Davlat kompaniyasi va
OʻzNET tarmogʻidan iborat.
4.Zamonaviy radioning afzalliklari uning gʻoyatda tezkor aloqa vositalaridan biri ekanligini,
balki uning OAV sifatida siyosiy, ijtimoiy, madaniy, maʼrifiy tarbiyaviy vosita ekanligida
hamdir.
Markaziy radioeshittirishlar turli kanallarga boʻlinadi. Birinchi dastur “Mashʼal”,
“Yoshlik” kanali va boshqalar.
Mustaqillik sharofati bilan davlat tasarrufida boʻlmagan radiostansiyalar- “Grand”, “
Sezam”, “Oʻzbegim taronasi”, “Hamroh”, “Oriyat”, Vodiy sadosi”, kabi radostnatsiyalar faoliyat
yuritmoqda.
Oliy majlistning qonunchilik falatasi axborot tarqatish imkoniyatlarini kengaytirish uchun
axborot agentlikalari faoliyatiga alohida eʼtibor qaratdi.
Oʻzbekiston televideniyesida ham turli oʻzgarishlar boʻldi. Davlat telekompaniyasi bilan
bir qatorda nodavlat televideniye studiyalari ham ish koʻrmoqda. Toshkent televildeniyesi toʻrt-
“Oʻzbekiston”, “TOshkent” kanali, “Yoshlar” kanali, Xalqaro kanallar boʻyicha kqrsatuvlar olib
boriladi. Toshkent telestudiyasida “Siyosat”, “Iqtisodiyot”, “Maʼrifat”, “Axborot” va boshqa
ichki studiyalar faoliyat koʻrsatmoqda.
Oʻzbekiston Milliy axborot agentligi, Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi ishlar
vazirligi tasarrufidagi “Jahon” axborot agenligi, nodavlat axbyuorot agentlik boʻlmish
“Turkiston press” axborot agentligi ommaviy axborot vositalarinig boqa turlariga axborot
yetkazish bilan shugʻullanadi.
Oʻzbekiston Milliy axborot agentligi Oʻzbeksiton Prezidentining 1992 yil, 5
fevraldagi Farmoniga muvofiq tashkil etilgan. Shu yillar orasida u tubdan oʻzgardi. Eng
muhim oʻzgarish OʻzA materilallarinig mazmungʻmohiyatidagi oʻzgarish boʻldi, ular ona tilimizda
tayyorlanadigan boʻldi.
“Jahon” axborot agentligi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1995 yili 8-
noyabrdagi qarori bilan Tashqi ishlar vazirligi huzurida tashkil etildi. Qarorda agentlik
zimmasiga xorijda keng hamkorlikka chorlovchi, respublikaning siyosatini ochib beruvchi
axborot byulletenlari, maʼlumotnomalarini tarqatish va boshqa koʻplab vazifalar yuklandi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 19 martdagi Farmonida
Oʻzbeksitonning hukumatga qarashli boʻlmagan ommaviy axborot vositalari, davlat va davlat
tasarrufida boʻlmagan tashkilotlardan iborat tashabbus guruhining “Turkiston Press” davlat
tasarrufida boʻlmagan axborot agentlinii tashkil etganliklari maʼqullandi.
Oʻzbeksiton mustaqillika erishgach, matbuot yangicha, umuminsoniy qarashlar asosida oʻrganila
boshladi.
Qonun ommaviy axborot vositalarini erkin faoliyat yuritishlarini, axborotni
izlash, olish va tarqatish huquqidan foydalanishlarni kafolatlaydi. “Axborot erkinligi
prinsiplari va kafolatlari toʻgʻrisida”, “Jurnalistlik faoliyatni himoya qilish toʻgʻrisida”,
“Reklama toʻgʻrisida” “”Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar toʻgʻrisida”gi kabi qator
qonunlar qabul qilindi.
1. Mustaqillik davridagi OAV turlari:
1. Matbuot
2. Televideniya
3. Radio
4. Internet
5. Axborot agentliklari
Do'stlaringiz bilan baham: |