1. Tuproq genezisi va evolusiyasi haqida umumiy ma’lumotlar. Tuproq paydo qiluvchi omillar. Mdh ning tuproq resurslari

Tuproqlar klassifikasiyasi (tasnifi).
Yer yuzasi tuproq qoplami, o‘zining murakkab tuzilishi va xilma –xilligi bilan xarakterlanadi. Tuproqlarni o‘rganishda va rasional foydalanishda, ularni to‘g‘ri aniqlash ya‘ni klassifikasiya qilish muhim ahamiyatga ega.
Tuproqlarni o‘xshash belgilari, kelib chiqishi va unumdorligi kabi xususiyatlariga ko‘ra muayyan gruppalarga birlashtirishga tuproq klassifikasiyasi (tasnifi) deyiladi.
Tuproqlarni ilmiy jihatdan klassifikasiyalash ularning genetik – ishlab chiqarish xossalariga asoslangan bo‘lib, bu klassifikasiya quyidagilarni: tuproq paydo bo‘lishining barcha shart-sharoitlari va jarayonlarini, tuproqlarning territoriyalar bo‘yicha tarqalishini va tuproqlarning ishlab chiqarish jihatidan ahamiyatga ega bo‘lgan biologik, fizikaviy va kimyoviy xossalarining umumiy xarakteristikasini aks ettirishi kerak. Tuproqlarni klassifikasiyalash muammolari tuproqshunoslikdagi eng aktual va munozarali masalalardan biri hisoblanadi. Fanning rivojlanishi va yangi ilmiy dalillarning to‘planishi natijasida ilgari tuzilgan, bunday qaraganda ilmiy asoslangan klassifikasiya sxemasiga ayrim qo‘shimchalar kiritish yoki ularni qayta ishlab chiqish zarur bo‘ladi. Bu muammolar qishloq va o‘rmon xo‘jaligi talablari asosida ham yuzaga keladi. Ilmiy klassifikasiya fanning hozirgi holatini aks ettiradi. Ilm-fan ning rivojlanishi bilan tuproqlar klassifikasiyasi ham murakkablashib boradi.
Tuproq klassifikasiyasining rivojlanish tarixida to'rtta etapni ajratish
mumkin:
1) Dokuchayevgacha, bunda geologiya - petrografiya, kimyoviy va fizikaviy klassifikasiya prinsiyaplari ustun bo'lgan;
2) Dokuchayev davri, qachonki U.U. Dokuchayev, N.M. Sibirsev, K.L. Glinkalar tomonidan asos solingan va tuproqlarni genetik klassifikasiyalash prinsiplari ishlab chiqilgan;
З) Hozirgi davr (taxminan ХХ asming 50 yillaridan), bunda taksonomik birliklar va diagnostik ko'rsatkichlar tizimi uzil - kesil ishlab chiqilgan, turli mamlakatlarda tuproqlami milliy klassifikasiyalash taraqqiy ettirildi va tuproq paydo bo'lish rejimlari va ekologik sharoitlar аnсhа to'liq hisobga olinadigan bo'ldi;
4) Yangi dayr (ХХ asr 90 - yillarining boshlanishidan), qachonki klassifikasiyalashda, taksonomik birliklar - bo'linmalardan (tipchalargacha bo`lgan sistemalarda mos ravishda turli darajani egallaydigan, antropogen о 'zgarishlarning barcha bosqichlari hisobga olinadi.
Yangi, 2000 yilda nashr etilgan, Rossiya tuproqlari klassifikasiyasi, рrofil - genetik hisoblanadi vа tuproq profilining tuzilishi vа uning xossalariga asoslangan. Ushbu klassifikasiya U.U Dokuchayey nomidagi tuproqshunoslik instituti tomonidan L.L. Shishov rahbarligida tuzilgan komissiya tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu klassifikasiyada yuqori rangdagi birliklar ajratilgan vа tuproqlarning antropogen - qayta o'zgarishi hisobga olingan.
V.V.Dokuchayevning tavsiya etgan klassifikasiyasida, asosiy birlik sifatida tuproqlarning genetik tiplari olinadi. 1890 yilda V.V.Dokuchayev tomonidan
ishlab chiqilgan tuproqlar klassifikasiyasi geografik-genetik prinsipda tuzilgan bo‘lib, bunda tuproqlar 3 ta sinfga bo‘linadi va har bir sinf, o‘z navbatida tuproqlarning qator genetik tiplarini o‘z ichiga oladi. Bunda:
A – normal yoki zonal tuproqlar sinfi, bunda yettita tuproq tiplari ajratiladi;
V – o‘tuvchi tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari.
S – anormal tuproqlar sinfida uchta tuproq tiplari ajratiladi.
V.V.Dokuchayevning tuproqlar klassifikasiyasi, uning shogirdi N.M.Sibirsev tomonidan rivojlantirildi. N.M.Sibirsev barcha tuproqlarni zonal, intrazonal va azonal kabi tuproq sinflariga bo‘linishini tavsiya etadi. Bu klassifikasiyadagi tuproq sinflari ham tiplarga, tipchalarga va gruppalarga ajratiladi.
V.V.Dokuchayev va N.M.Sibirsevning genetik klassifikasiyasi hozirga qadarli o‘z mohiyatini yo‘qotmagan va jahonning barcha mamlakatlarida qabul qilingan hamda shu asosda qator yangi klassifikasiyalar ishlab chiqilgan.
Tuproqldarni klassifikasiyalash muammolari mashhur tuproqshunoslar P.S.Kossovich (1910), K.D.Glinka (1925), S.S.Neustruyev (1925), K.K.Gedroys (1927) va keyinchalik Ye.N.Ivanova va N.N.Rozov, I.P.Gerasimov, A.A.Zavalishina va boshqalar tomonidan tadqiq qilindi va yangi klassifikasiyasini ishlab chiqishda S.A.Shuvalov, N V.Kimberg, B.V.Gorbunov va A.Z.Genusovlarning xizmatlari katta bo‘ldi.
Respublikamizda qishloq xo‘jaligining yanada rivojlanishi, tuproq xaqidagi fan oldida yangi vazifalarni jumladan, vatanimizning yer fondlarini o‘rganish, har
bir xo‘jalik uchun mukammal tuproq kartalari tuzish hamda yagona umumdavlat yer kadastrini tuzish vazifalarini qo‘yadi. Bu yangi vazifalar tuproqni klassifikasiyalash masalalarini qayta ko‘rib chiqish va yangi tasnif ishlab chiqish masalasini qo‘ydi. Tuproqshunos olimlarimizning ko‘p yillik izlanishlari, tajribalari natijasida 1967 yilda tuproqlarning yangi klassifikkasiyasiga doir «Tuproqlar klassifikasiyasi va diagnostikasi ga doir qo‘llanma» nashr etildi, keyinchalik esa 1977 yilda nashr etilgan «MDH tuproqlarining klassifikasiyasi va diagnostikasi» qo‘llanmasida klassifikasiyalashning yangi sistemasi berildi. Unda MDH dagi 80 ga yaqin tuproq tiplarining taksonomik (tuproq taksonomiyasi – turli tuproqlarning gruppaviy bo‘linish birliklari sistemasi) birliklari asosida bo‘linishi va diagnostikasi berilgan.
Bu qo‘llanmada tuproqlar genetik tiplarining ro‘yxati, tuproq tiplarining ancha kichik taksonomik birliklari, tuproq tipchalarining fasial (iqlim sharoitiga ko‘ra) bo‘linishi va tuproqlar diagnostik belgilarining qisqacha xarakteristikasi yoritilgan. Tuproq klassifikasiyasini o‘rganishning qulay bo‘lishi uchun qo‘llanmada har bir tuproq tipining qaysi genetik qator va ekologik – genetik sinfga kirishi ko‘rsatilgan. Bu yangi klassifikasiyada ham tuproqning genetik tiplari asos qilib olingan.
Tuproqlarning genezisi va evolusiiyasida tuproq paydo qiluvchi omillarning roli,zonalar bo’yicha asosiy tuproq tiplarining geografik tarqalishi, klassifikasiyasi, tarkibi va xossalari hamda haraktyeristikasi byeriladi. Shuningdek turli tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish va unumdorligini oshirish yo’llari batafsil bayon etiladi.
Tuproq paydo qiluvchi omillarga o’simlik va hayvonot olami ona jinslari,iqlim,relef,joyning yoshi (yoki tuproqning yoshi) kabilar kiradi. Olim yozganidek,tuproq paydo qiluvchi barcha omillar o’z mohiyati bilan mutlaqo bir xil ahamiyatga ega. Normal tuproqlarning paydo bo’lishida ular barobar ishtirok etdi. Demak, tuproqni paydo qiluvchi omillarni birgalikda o’rganish zarur.
O’simlik va hayvonot olami.Tuproq paydo qiluvchi jarayonlarga ta’sir etuvchi eng qudratli omillardan biri tirik organizmlar,ya’ni biologik omillar hisoblanadi.Tuproq paydo bo’lishining boshlangich davri ham turli organizmlarning tuproq paydo qiluvchi ona jinslar (tog’ jinslari)ga ta’siri bilan bog’liq.Shuningdek tuproqning turli gorizontlarida va uning yuza qismlarida yashovchi ko’p sonli umurtqali va umurtqasiz jonivorlar (faunalar)ning roli ham tuproq paydo bo’lish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. O’lchamiga ko’ra tuproq faunasi 4 guruhga;

1.