|
Mustaqil ish topshiriqlari:
O‘rta osiyo shaharlari tarixi faniga kirish.
«San’at, arxitektura va shaharsozlik tarixi» tahsilining tarkibjy qismi shaharsozlik tarixidir. Mazkur qoMlanmaning jahon shaharsozligi tarixiga tegishli umumiy qismlari ko‘proq ikki jildli «История градостроительного искусства» (Т.Ф.Саваренская va boshqalar) o ‘quv qoMlanmasi asosida tuzildi. 0 ‘rta va Yaqin Sharq hamda Markaziy Osiyo shaharsozligiga tegishli qismlarini yozishda boshqa manbalardan keng foydalanildi. QoMlanmaga o'quv jarayonidagi o ‘zbek tilida yozilgan dastlabki tajriba sifatida qarash lozim. QoMlanmani boshqa tarqoq holda mavjud boMgan so‘nggi barcha tadqiqotlar natijalari bilan to‘ldirish, O'zbekiston tarixiy shaharlarining jahon shaharsozligidagi o ‘rnini yanada to‘laroq ko‘rsatish, kelgusida qilinishi lozim boMgan ishdir. Rasmlar turli manbalardan olingan, manba rasm ostki yozuvida qavslarda ko‘rsatilgan. QoMlanmada muallif shaxsan bajargan rasmlar yulduz (*) bilan belgilangan. Arxitektura ta’limotida maxsus — tarixiy fanlar bloki muhimdir. Bir qancha boMimlardan iboratdir. BoMimlar o ‘zaro san’at, arxitektura va shaharsozlik tarixlari boMib, cham - barchas bogMiq hamda har biri o ‘ziga xos xususiyatlariga ega. Arxitektura ta’limotida o ‘tmish davrlar m e’morchiligini (arxitekturasini) anglash katta ahamiyatga ega. Bunga ko‘p~ roq «San’at, arxitektura va shaharsozlik tarixi» fani orqali erishiladi. Rostmana, mukammal arxitekturani yaratish uchun uning rivojlanish tartibotlarini (qonun-qoidalarini) o ‘rganish lozim. Zero zamonaviy arxitektura o ‘tmish arxitekturasining davomi boMib, ikkisi ham bir yaxlitlikni yaratadi. Aslini olganda fanning besh asosiy boMimlari (san’at tarixi, arxitektura tarixi, shaharsozlik tarixi, 0 ‘rta Osiyo m e’morligi tarixi va zamonaviy arxitektura) mustaqil fanlarni tashkil etishi ham mumkin. Fan bo‘limlarining ketma-ketligi umumiydan xususiyga tamoyiliga (prinsipi) mos keladi. San’at tarixida san’atning to ‘rt asosiy turlari: arxitektura, haykaltaroshlik, rassomlik va amaiiy san’at turlari bo‘yicha umumiy rivojlanish qoidalari tushuntiriladi, har turning o ‘ziga xos jihatlari ochib beriladi, san’at uslublari (stillar) va yo‘nalishlari to ‘g‘- risida tushuncha beriladi. Keyingi bo‘limda san’atning bir tarm og‘i-arxitektura tarixi beriladi. 0 ‘z navbatida arxitekturaning bir sohasi bo‘lgan shaharsozlikning tarixi keyingi semestrda o ‘tiladi. Bu hali kelajakda.
“Shaharlar tarixi» fani о‘qitilishining dolzarbligi va ahamiyati.
Markaziy Osiyo m e’- morchilik tarixini va zamonaviy arxitekturani o ‘zlashtirishga imkoniyat yaratib beradi. «San’at tarixi» bo‘limida, san’atning umumiy yo‘nalishi, uslublari to‘g‘risida gap ketadi. «Arxitektura tarixi» bo‘limi tarixiy-tipologik o ‘rganish uslubiga asoslanganr «Shaharsozlik tarixi» fani tarixiy-topografik o'rganish uslubiga asoslashgan. «Shahar», «qishloq» kabi tushunchalar turli m a’nolarni bildiradi. Shahaming qishloqdan farqi sotsial, kasb-hunar, demografiya, m e’moriy rejalash jihatlariga tegishlidir. Shaharda insonlarning muloqoti jamlanadi. Shaharsozlik tarixi shaharlarning rivojlanish jarayort-ida o‘rganiladi. Shahar har davrda ham yaxlit fazoviy makon sifatida me’morlarning bir necha avlodlari mahsuli sifatida qaraladi. Uning har bir davrining o ‘ziga xos boMgan qiyofasi mavjud
Orta Osiyo shaxarlar tarixiga oid yozma manbalar
Beruniyning tariximizga bagMshlangan asarlarida Iskandar Maqduniydan 660 yil so‘ng Xorazm shohi Afrig‘ poytaxt yaqinida ko'shk qurdirganligi to‘g‘risida xabar bergan. Uning tasnifi aynan Xorazmdagi Yakka parson ko'shki to‘g'risida ketayot-ganday tuyuladi. Yakka parsonda ham tomonlari nishabli sufa (platforma)ga qurilgan ko‘shkka, taxminan, 20 m naridan o‘tgan, burjlari aylana shakllarda boMgan qo‘rg‘on devordan ko‘tarma ko‘prik orqali o‘tilgan. Ikkinchi devor birinchidan 10 m naridan o‘tgan edi. Uchinchi devor qoldiqlari 40—45 m naridan topilgan. Xorazmshohlar davrida Hazorasp mustahkam qaPa va go‘zal shahar sifatida dong taratgan edi. Solnomalarda uning bozorlari va savdogarlari ko‘pligi, aholisi boy boMganligi qayd etilgan. Shahar koM bilan o‘ralgan boMib, qoldiqlari hanuzgacha mavjud. Shahaming birgina orolda joylashgan darvozasi bo’lgan.
Ilk shaharlar paydo bо‘lishi asoslari va shart-sharoitlari.
Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib aholinining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar - o’troq dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharsozlikning paydo bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi.
O’lkamiz hududlarida dastlabki shahar madaniyatining shakllanishi ham jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi uzoq va bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. O’zbekistonning turli hududlarida tadqiqotchilar qadimgi shahar xarobalarini topib tekshirdilar. Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha bu ko’hna shaharlar ba’zilarining yoshi 2 700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob, Ko’ktepa (Samarqand), Qiziltepa (Surxon vohasi), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo vohasi) va boshqalar kiradi. Bu ko’hna shaharlar tarixi hozirgi Samarqand (Afrosiyob-Maraqanda), Kitob-Shahrisabz (Uzunqir) yoki Qarshi (Yerqo’rg’on) hududlarida davorn etdi.
Mavzu yuzasidan ilmiy va OAVlarida e’lon qilingan materiallarni tо‘plash va tanishish
Do'stlaringiz bilan baham: |
