|
6. Direksion burchak bilan rumb burchagi orasidagi munosabat
Yuqorida ko‘rdikki, joydagi bir chiziq yo‘nalishini azimut yoki direksion burchak va rumb burchaklari yordamida aniqlash mumkin. Shunga ko‘ra, direksion va rumb burchaklari orasida quyidagi matematik muno-sabat bor shakllardan ko‘rinadiki, I chorskda , II chrrakdava hokazo. Bu munosabatni quyidagi 6.2–jadvalda keltiramiz.
6.2–jadval
Direksion va rumb burchaklari orasidagi munosabat
Chorak–
lar
|
Direksion burchak
qiymati
|
Rumb nomi
|
Direksion burchak orqali rumbii hisoblash
|
Rumb orqali direksion burchakii hisoblash
|
I
II
III
IV
|
00 < a1 < 900
900 1800 2700 < a4 < 3600
|
ShShq
JShq
JG‘
ShG‘
|
|
|
7. Burchak tomonlarining direksion burchaklari orqali ichki burchakni hisoblash
Bir burchak ikki yon tomonining direksion yoki azimut burchaklari orqali burchakning qiymati quyidagicha bo‘lad yoki
ya’ni ning kiymati bir nuqtadan chiqqan ikki chiziq orasidagi burchakning o‘ng tomonidagi direksion (azimut) burchagi bilan chap tomonidagi direksion (azimut) burchagi ayirmasiga teng. Bu tenglamada o‘ng va chap tomon direksion burchaklari. (6.8-rasm)
8.Joy relefini topografik karta va planlarda tasvirlash.
Tog‘, tizma tog‘, soy, chuqurlik va egarsimon shakillar to‘g‘risida tushuncha.
Joy relefi.
Yer sirtining baland-pastliklariga relef deyiladi. Joyning relefi balandlik va pastliklarga bo‘linadi: Tog‘ (tepa), Tizma tog‘, Egarsimon joy (bel), CHuqurlik (qozon-soy) soy, jarlik, pastlikka kiradi. (6.9-rasm)
6.9-rasm.Relefning asosiy shakllari
Tog‘ (tepa)- yuqoriga konus tarzida ko‘tarilgan joy bo‘lib, uning eng baland nuqtasi uchli bo‘lsa cho‘qqi va yassi bo‘lsa plato deyiladi. Tog‘ning yon tomonlarini yonbag‘ir yoki qiyalik, atrof bilan tutashgan chizig‘i esa - tog‘ etagi deyiladi. (6.10-rasm)
6.10-rasm
Tizma tog‘ - bir tomonga cho‘zilib pasaygan (balandlik) joy bo‘lib, ikki yon tomoni tikrog‘ pasayadi. Tizma tog‘da joy bir nuqtadan uch yo‘nalishi bo‘yicha pasayadi. CHo‘zilib pasaysh yo‘nalishining baland nuqtalaridan o‘tgan chiziq suv ayriluvchi chizik deyiladi (6.11-rasm)
6.11-rasm
Egarsimon joy (bel) – ikki tog‘ yoki tepaning yonma-yon qo‘shilishidan hosil bo‘lgan joyni aytiladi.
Odatda bel orqali tog‘ yo‘li (dovon) o‘tadi. Devorsimon juda tik bo‘lgan yon bag‘irlarni jarlik deyiladi. (6.12-rasm)
6.12-rasm
CHuqurlik (qozonsoy) - tog‘ning aksi bo‘lib, xar tomondan o‘ralgan pastlik joyga aytiladi. Uning eng past joyi-tub, tomonlari qiyalik, qiyaliklarning atrof bilan uchrashgan chizig‘i - chuqurlik chekkasi deyiladi. (6.13-rasm)
6.13-rasm
Soy – tizma tog‘ning aksi bo‘lib, bir nuqtadan uch tomonga ko‘tariladi yoki bir uchi ochiq yo‘nalishi bo‘yicha asta pasayadi. Soyning eng past joylaridan o‘tgan chiziq suv yig‘iluvchi chiziq deyiladi. Agar soy keng va uzoq cho‘zilsa vodiy deyiladi. (6.14-rasm)
6.14-rasm
Relefni qog‘ozda bir necha usulda tasvirlash mumkin:
Topografik karta va planlarda relefni tasvirlvshda joy nuqtalari balandliklarini tez topish, yon bag‘ir yo‘nalishlari va tikliklarni aniqlash mumkinligi va tasvirlangan joy relefi xamda uning ayrim shakllarining o‘zaro joylashishi to‘g‘risidagi yaxshi tushuncha olish shartlari qo‘yiladi.
(6.15-6.16--rasm)
6.15-rasm.Relefning asosiy shakllari
6.16-rasm.Relefning asosiy shakllari
6.17-rasm.Topografik karta releflarning shakli
Relefni tasvirlash uchun er yuzasining o‘ziga xos nuqtalari xamda chiziqlari yo‘nalishi bo‘yichap nuqtalarning balandliklari topiladi, ularning xammasi kartada ko‘rsatilsa, uni o‘qish qiyin bo‘ladi.(6.17-rasm) SHu sababli yuqorida sanab o‘tilgan shartlarni qanoatlantirish uchun relefni tasvirlashda nuqtalar blandliklaridan ayrimlarini yozish bilan birgalikda gorizontallar usuli qo‘llaniladi.
a. Asosiy gorizontallar
b. Asosiy yo‘g‘onlash-
tirilgan gorizontlar
v. Qo‘shimcha gorizontlar
(yarim gorizontallar)
g. Qiya yo‘nalishlar ko‘rsatkichlari (berk shtrixlar)
d. Gorizontlar yozuvlari
|
|
Bu usulda er yuzasi bo‘lagi teng h oralikdagi gorizontal tekisliklar satxiy sirtlar bilan fikran kesiladi.
Kesuvchi tekisliklar orasidagi h vertikal masofaga relef kesimi balandligi deyiladi. Tekisliklarning er sirti bilan kesishishidan yopiq egri chiziqlar – gorizontallar xosil bo‘ladi.
Gorizontal deb - balandligi bir xil nuqtalardan o‘tgan egri yoki to‘g‘ri chiziqqa aytiladi.
Aytaylik biror tepalikni planda gorizontal orqali tasvirlash kerak bo‘lsin. Buning uchun tepalikni satxiy yuzaga paralel bo‘lgan bir-biridan teng oraliqda yotgan tekisliklar bilan kesishidan xosil bo‘lgan nuqtalarni shovun chizig‘i yordamida MN tekisligiga proeksiyalanadi.
Proeksiyalar orasidagi oraliq yoki o‘qi qo‘shni gorizontal orasidagi oraliq kesim balanligi xisoblanadi.
Tog‘ va chuqurlik gorizontallar bilash o‘xshash tasvirlarda va ularni ajratish uchun bergshtrixlardan foydalaniladi.
Qo‘yilish (burchak) grafigini yasash(6.18-rasm)
CHiziqning uzunligi bo‘yicha xech qanday xisobsiz qiyalik burchagini aniqlash uchun xamma topografik planlarda qo‘yilish grafigi yasaladi.
Bu grafik plandagi kesim balandligi h ning qo‘shni gorizontallar orasidagi d masofaga nisbati asosida yasaladi. SHunda, agar bo‘lsa, unda yoki. Agar nishablik kiymatlari orkali tuzilmokchi bulsak, unda qo‘yidagicha qiyalik tikligi aniqlanadi.
6.18-rasm. Quyilish shkalasi bo‘yicha qiyalik tikligini aniqlash
6 .19-rasm
YUqorida bir qancha turdagi murakkab bo‘lgan releflarning naturadagi holati va kartalarda tasvirlanish xarakterlari ketlirilgan.(6.19-rasm)
Do'stlaringiz bilan baham: |
