1-tema. Qaraqalpaq tili – mámleketlik til. Qaraqalpaq álipbesi. Jazıw hám
onıń tariyxı.
Joba:
1. Qaraqalpaq tiliniń payda bolıwı.
2. Qaraqalpaq tilin izertlewge arnal
ǵan miynetler.
3. Jazıw hám onıń xızmeti.
4. Qaraqalpaq álipbesi.
Tayanısh sózler - til haqqında nızam, milliy til, til nızamınıń áhmiyeti, álipbe,
arab, latın, rus grafikası, qaraqalpaq jazıwınıń tariyxı.
Til – hár bir millettiń biybaha baylı
ǵı. Ol hár bir milletti siyasiy, ekonomikalıq,
ilimiy hám mádeniy al
ǵa ilgeriletiwde, onıń atadan balaǵa ótip kiyatırǵan mádeniy
baylıqların saqlawda eń áhmiyetli qural xızmetin atqaradı.
Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń
ana tili. Qaraqalpaq tili – Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul
haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Bunda qaraqalpaq tiliniń Qaraqalpaqstan
Respublikasınıń pútkil aymaǵında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında
qollanılıwına huqıq tiykarların belgileydi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til
biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń
ana tiliniń qollanıwında olardıń konstituciyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam
jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám
dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp
taslamaydı.
1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń
sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi hám qaraqalpaq tiline
mámleketlik til biyligi berilgen kún 1989-jılı 1-dekabr dep qabıllandı. Ana tilimizge
mámleketlik til biyliginiń beriliwi Respublikamızda jasap atır
ǵan basqa millet hám
xalıqlardıń tilin paydalanıwdı kemsitpeydi. Bul haqqında nızamnıń 2-statyasında
bılay jazıl
ǵań «Qaraqalpaq hám ózbek tillerine mámleketlik til statusınıń beriliwi
Respublika ayma
ǵında jasap atırǵan milletler hám xalıqlardıń óz ana tilin
rawajlandırıwda Konstituciyalıq huqıqların kemsitpeydi».
Qaraqalpaq tili shı
ǵısı boyınsha altay tilleri semyasınıń túrkiy tiller toparına
kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili qáliplesti. Qaraqalpaq
milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV-XVI ásirlerde No
ǵaylı ordasınıń tarqawı
menen payda boldı. Qaraqalpaq xalqınıń ana tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń
rásmiy mámleketlik tiline aylandı. Qaraqalpaq milliy tili respublikamızdıń nızam
shı
ǵarıw, xalıq bilimlendiriw islerinde, ilim hám mádeniyat tarawlarında, baspasóz,
telekórsetiw hám mámleketlik mekemelerde keń qollanılatu
ǵın boldı.
Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tilidiń jazba túri de
qáliplesti. Ádebiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń uluwma xalıqlıq awızeki
sóylew túrine tiykarlanadı. qaraqalpaq tiliniń uluwma awızeki sóylew tili arqa hám
qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik
ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgesheliklerdi
Tórtkúl, ellikqala, Beruniy rayonlarınıń soramları qatmıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili
usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw
arqalı qáliplesti.
Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq orta Aziya xalıqları ushın ortaq
sha
ǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń
basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń uluwma xalıqlıq
sóylew tiliniń barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı
turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili
qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Demek, qaraqalpaq jazba
ádebiy tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwi qaraqalpaq milletiniń qáliplesiwi menen
tikkeley baylanıslı.
Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shı
ǵarma, jámiyetlik-
siyasiy, Ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı
iske asatu
ǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı.
Jazba ádebiy til – tildiń fonetikalıq hám grammatikalıq normaların qatań
saqla
ǵan onıń eń joqarı túri bolıp esaplanadı. Ádebiy tildiń jazba hám awızeki
sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwdiń, gazeta-jurnallardıń,
mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde
xızmet etedi. Ásirese bul ja
ǵday «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili
haqqında
ǵı» Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir
sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onıń qa
ǵıydaların jazıw
hám sóylewde durıs hám tilge bol
ǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın
támiyinleydi.
Qaraqalpaq til bilimi XX ásirdiń 30-jıllarında qáliplesti. Bul dáwirlerde
boyınsha N.A.Baskakovtıń «Краткая грамматика каракалпакского языка» degen
miyneti 1932-jılı Tórtkúlde basılıp shıqtı. Bunnan soń 30-jılları S.E.Malovtıń
«Заметки
о
каракалпакском
языке»,
E.D.Polivanovtıń
«Некоторые
фонетические особенности в каракалпакском языке» degen kólemli maqalaları
basılıp shıqtı.
Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwınınıń keyingi basqıshı 50-jıllar
ǵa tuwra
keledi. Bul dáwirlerde N.A.Baskakovtıń «Каракалпакский язык» degen eki tomlıq
akademiyalıq grammatikası basılıp shıqtı. Bunıń birinshi tomı dialektologiyalıq
materiallar
ǵa arnalǵan, al ekinshi tomı bolsa fonetika hám morfologiyaǵa arnalǵan.
Házirgi dáwirde qaraqalpaq til biliminiń hár bir tarawı boyınsha belgili
qánigeler bar. Máselen, fonetika tarawı boyınsha akad. A.Dáwletov, leksikologiya
tarawı boyınsh prof. E.Berdimuratov, morfologiya tarawı boyınsha A.Bekbergenov,
A.Najimov, sintaksis tarawı boyınsha M.Dáwletov, E.Dáwenov, dialektologiya
tarawı boyınsha D.S.Nasırov, O.Dospanov, til tariyxı tarawı boyınsha akad.
H.Hamidov, Sh.Abdinazimov hám t.b. bar.
