1-Tema. Kirisiw Qaraqalpaq tili mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı Tayanısh sózler

10-Tema. Qaraqalpaq tili leksikasınıń ekspressivlik-stillik ózgeshelikleri
Tayanısh sózler: funktsionallıq stil, til stilleri, ulıwma qollanıwshı leksika, sóylew tili leksikası, jazba stillik leksika, ilimiy-stil leksikası, óndirislik-texnikalıq leksika, kórkem-ádebiyat leksikası, rásmiy is qaǵazlar leksikası. Sóylew. Til stilleri
Til ilimpazları stildi tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń dawamında dóregen qubılıs sıpatında qaraydı. Awızeki hám jazba túrde til arqalı qatnastıń túrli tarawlarında onıń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi, ádebiy tildiń rawajlanıwı menen til quralların qollanıwdıń nızamlılıǵı dóreydi hám jetilisedi. Nátiyjede tildiń bir-birinen ayırılatuǵın, bir-birine baylanıslı uslublıq tarmaqları payda boladı. Ádette bul hár qanday milliy tildiń tariyxıy rawajlanıw ózgesheliklerine ǵárezli.

Til ilimpazları uslubqa til faktlarınan alıp, tariyxıy kóz-qarastan anıqlama beredi. Máselen, akademik V. V. Vinogradov til uslubın anaw ya mınaw ádebiyat yamasa jazıw janrına, anaw ya mınaw turmıs tarawına, belgili bir sotsiallıq jaǵdayǵa sáykes semantikalıq jaqtan bekitilgen, ekspressivlik jaqtan ólshengen, maqsetli túrde shólkemlesken til qurallarınıń sisteması sıpatında qaraydı. Al professor A. N. Gvozdev ulıwma xalıqlıq til qurallarınıń kúndelikli turmısta qollanıw jaǵdaylarınıń túrlishe iske asıwın eske ala otırıp, ulıwma xalıq tili sistemasında ayırım shaqapshalardıń payda bolatuǵının, olardıń ortaq til quralları menen birge ózine tán, sol tarawda jiyi qollanılatuǵın birliklerine iye ekenligin kórsetedi, bunday ulıwma xalıqlıq tildiń tarmaqların til stili dep tanılatuǵının aytadı.

Professor L.M.Efimov stil - bul til qurallarınıń qollanılıw nızamlılıqları, jámlesiw jaǵdayı, ózgeshe quramı arqalı ajıralatuǵın tildiń tariyxıy dáwirler dawamında dóregen tarmaqları dese, Yu.S. Stepanov til uslubına mınaday dep baha beredi: «Kúndelikli jámiyetlik turmıs jaǵdayında adamlar paydalanatuǵın til arqalı qatnastıń túrleri til stili, yaki funktsionallıq stil delinedi. Funktsionallıq stil degende tildiń xızmeti, maqseti kózde tutıladı. Solay etip, til stillerınıń ajıratılıwı adamnıń jámiyetlik iskerligi túrleriniń tarmaqlarına súyenedi. Til qurılısınıń túrli jámiyetlik jaǵdaylarda sóylewshi tárepinen túrlishe iske asırılıwın til stilleri dep belgilewge boladı.

Demek, til iliminde usı kúnge shekem stil haqqında túrlishe talqılar, túrlishe anıqlamalar orın alıp kiyatır. Til stili birde jazıw janrına, turmıs tarawına, belgili bir jaǵdayǵa sáykes tańlap qollanılatuǵın til qurallarınıń sisteması sıpatında qaralsa, ekinshi bir jaǵdayda ol belgili bir turmıs tarawına tán ózgesheliklerge iye xalıq tiliniń tarmaqları retinde bahalanadı hám t.b.

Til stilin leksikalıq bazada qarap, sózlik quramǵa ekspressivlik-stillik baha beriwde biz eń birinshi náwbette ulıwma pikir alısıwdıń, til arqalı qatnastıń eki formada, yaǵnıy awız eki, jazba túrde iske asatuǵının názerde tutamız.

Awızeki túrde sóyleskenimizde kóbinese pikirimizdi ápiwayı túrde úlken bolmaǵan jay gáplerdiń járdemi menen beremiz. Onda úlken-úlken oborotlar gezlese bermeydi. Tıńlawshı da óz pikirin solayınsha jetkeredi. Awızeki sóylesiwde diologlar jiyi qollanıladı. Gápler barlıq waqıtta tolıq bolıp kele bermeydi. Aytıwshı menen tıńlawshıǵa gáptiń ne haqqında bolıp atırǵanı belgili bolǵanlıqtan, kóbinese gáptiń geypara aǵzaları túsirilip, tez hám qısqa aytıla beriwi múmkin. Onıń ústine aytıwshı tıńlawshıǵa óz oyın tolıq jetkeriw ushın óziniń háreketlerinen de paydalanadı. Sol arqalı ózi de gápke tikkeley qatnas jasap otıradı. Geyde tıńlawshınıń sorawına sózsiz, bas iyzep-aq juwap qaytarıp qoyıwı múmkin.

Al jazba túrde bolsa, biz gáptiń grammatikalıq jaqtan durıs qurılıwına, aytılayın degen oydıń beriliwine, ádebiy til normaları tiykarında sózlerdiń tańlap alınıwına ayrıqsha turmıs tarawınıń ózgesheligi de tolıq saqlanadı.