1-tema: Ilimiy stil hám onıǹ ózgeshelikleri

Ekonomika tarawına baylanıslı terminler

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında qaraqalpaq xalqınıń pútkil tariyxıy ómiri, kún kórisi, aqıl-oyı, psixologiyası, ruwxıy dúnyası, intellektuallıq rawajlanıw jaǵdayları, pútkil turmısı – barlıǵı óz sáwlesin tapqan. Terminler ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń, siyasıy hám mádeniy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı, qáliplesedi hám paydalanıladı. Sol sıyaqlı sawda-satıqtıń, texnikanıń rawajlanıwı menen tilimizge kóp ǵana jańa termin sózler kirip kele basladı. Bulardı biz shayır Ibrayım Yusupovtıń qosıqlarında da kóriwimizge boladı. Ásirese onıń qosıqlarında ekonomikaǵa baylanıslı birqatar terminlerdi ushıratamız. Shayır dóretpelerinde ushıraytuǵın ekonomikalıq terminlerdiń birazlarına toqtap ótsek:

Bank – latın tilinen alınǵan bolıp “taxta, orınlıq” degen maǵananı bildiredi. Bank – bul kredit-finans mákemesi; tiykarınan waqıtsha bos pul qarjıların toplaw, kárxanalarǵa hám ulıwma pulǵa mútájlarǵa kredit, naq pulsız esap-kitaptı ámelge asırıw, pul hám túrli qımbat bahalı qaǵazlar shıǵarıw, altın hám shet el valyutaları menen baylanıslı operaciyalardı orınlaw hám basqa da isler menen shuǵıllanadı. Bank isiniń tiykarǵı baǵdarları depozit (amanat) qabıl qılıw, kreditler beriw hám qarıydarlarǵa kredit-esap xızmet kórsetiwdi ámelge asırıw esaplanadı.

Ómir aldanbaydı adamnan biraq,

Bankler de payızsız kredit bermes,

Tólew múddetine deyin azıraq,

Burqıp jasaw múmkin, ol da úndemes.

(“Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 49-bet. “Ómir aldanbaydı adamnan biraq...” qosıǵı).

Bankrot – italyan tilinen alınǵan bolıp “sınǵan kúrsi” degendi bildiredi. Bankrotlıq (sınıw) – puqara, kárxana, firma yamasa banktiń qarjısı jetispewshiliginen óz májbúriyatları boyınsha qarızların tólewge imkanı kelmewi; qarızdardıń májbúriyatları mal-múlkinen artıp ketkenligi sebepli tovar (isler, xızmetler)ǵa haqı tólew júzesinen kreditorlardıń talapların qandırıw qolınan kelmewi, sonday-aq byudjetke hám basqa fondlarǵa májbúriy tólemlerdi támiyinlewge qurbı jetpewi túsiniledi.

Kimler bayıp, kimler bankrot bolıp,

Dúnya házir biznes ıshqında jasar.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 6-bet. “Dollar” qosıǵı).

Barter – inglis tilinen alınǵan bolıp “tovar almaslaw” degendi bildiredi. Barter – valyutasız (pul zatları qatnasısız) tuwrıdan-tuwrı tovar almasıw; belgili bir tovar (tovarlar) muǵdarınıń qunı boyınshabasqa tovar muǵdarına almaslaw shártnaması. Kóbirek rawajlanbaǵan tovar qatnasıqları, ótiw dáwiri ushın tán bolǵan kelisim. Barterdiń tuwrıdan-tuwrı almaslaw, kompensaciyalı kelisimler hám kliring sıyaqlı túrleri bar.

Dástúrdiń “qalıń mal” degen shıǵının,

Aytıssaq, zamanǵa bolmas ılayıq,

Eń abzalı, bazar qatnasıǵınıń

Dástúri boyınsha barter qılayıq. ( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 55-bet. “Barter” qosıǵı).

Bazar – satıwshılar menen qarıydarlar ortasındaǵı tovar almasıw qatnasıqları. Islep shıǵarıw menen paydalanıwdı óz ara baylanıstırıwshı mexanizm. Bazar obyekti satılatuǵın tovar hám xızmetler, subyekti bolsa bazar qatnasıwshıları (satıwshı hám qarıydarlar) bolıp, olar firmalar, úy xojalıqları, mámlekettiń shólkem, mekemeleri hám basqalardan ibarat.

Tússeńdaǵı házir qaysı gúzarǵa,

Barlıq jollar aparadı bazarǵa,

Sóziń qarıydarsız qalmasın shayır,

Bul jaǵın da esińde tut jazarda.

( “Hárkimniń óz zamanı bar” 2004-jıl, 4-bet. “Tórtlikler”).