|
3.Publicistikalıq stildiǹ ózgeshelikleri
Publicistikalıq stil yamasa siyasiy-ideologiyalıq stil jámiyettegi siyasiy-ideologiyalıq qatnaslardı bildiriw ushın xızmet etedi. “Publicistika” termini latınnıń ”publicus” - kópshilik degen sózinen alınǵan. Sonıń ushın ol gazetalarda, siyasiy-jámiyetlik jurnallarda, radıo hám televideniede paydalanıladı. Ol tıńlawshılarǵa belgili bir informaciya beriw hám sol arqalı olarǵa tásir etiw ushın qollanıladı.
Publicistikalıq stil jazba hám awızeki formalarda da qollanıla beredi. Mısalı: siyasiy kommentatorlardıń, oratorlardıń, advokatlardıń, propagandistler menen agitatorlardıń shıǵıp sóylewleri awızsha formada boladı, biraq olar ádebiy tildiń ólshemlerınen paydalanadı.
Publicistikalıq stil: 1. Gazeta-publicistikalıq stili (gazeta tili). 2. Agitaciyalıq stil (shaqırıqlar, lozungler, proklamaciyalar). 3. Rásmiy siyasiy-ideologiyalıq stil (húkimet qararları h.t.b.) túrlerine bólinedi.
Gazeta-publicistikalıq stiline gazetanıń bas maqalaları, informaciya, reportaj, xalıqaralıq awhal, sport jańalıqları, feletonlar kiredi. Olar kóbinese agitaciyalıq, propagandalıq xarakterge iye boladı.
Publicistikalıq stildiń leksikasında siyasiy-jámiyetlik leksika úlken orın iyeleydi: ǵárezsizlik, Ana-Watan, konstituciya, demokratıyalıq jámiyet, siyasiy partiya, fermer xojalıǵı, kredit, strategiya hám t.b. Ayırım sózler belgili waqıtlarda publicistikalıq stilde qollanılıp, keyin qollanıwdan shıǵıp qalıwı da múmkin: shamshıraq, atız máliykası, staxanovshı h.t.b.
Publicistikalıq stilde qospalanǵan gápler (birgelikli aǵzalar, qaratpa sózler, kiris sózler, toplamlar) keń qollanıladı. Sonday-aq, bul stilde emocionallıq hám ekspressivlik mánidegi sózler de paydalanıla beredi. Mısalı: Suwdıń da sorawı bar. Isenimdi hám óz ara túsiniwdi bekkemleyik.
Publicistikalıq stil belgili mániste aralıq stil esaplanadı. Bul stilde qáliplesken tekstler obrazliligi, tásirliligi, suwretleytuǵın qurallardıń qollanılıwı menen kórkem stilge jaqınlassa, dialektizmler, istorizmler, argo hám jargonlar qollanılmaydı. Radıo hám televideniedegi ayırım shıǵıwlar bul stilldegi tekstte sóylesiw stili elementleri de geyde aralasıp ketiwi múmkinligin kórsetedi.
Publicistika kórkem, siyasiy, ilimiy iskerlik tarawlardı qamtıp alıwshı iri taraw esaplanıp, ǵalaba xabar quralları bolǵan radıo hám televideniede, gazeta hám jurnallar betlerinde sáwlelenetuǵın jańalıq, xabar, reportaj, talqınama, bas maqala, maqala, ocherk, feleton, pamflet, daǵaza, reklama sıyaqlı qatar janrlardı óz ishine aladı. Áne sol qamraw sheńberiniń keńligi óz gezeginde til birlikleriniń hár bir janrda bólek tárizde normalastırıwın talap etedi.
Publicistikalıq stilde tekstler jazba hám awızsha kórinislerde boladı. Biraq jazba formadan paydalanıw ústinlik etedi. Siyasatshılar, komentatorlar, esittiriwdi alıp baratuǵınlar, diktorlardıń shıǵıp sóylewleri hám sáwbetlerine aldınan tayarlıq kóriledi, qaǵazǵa túsiriledi. Publicistikalıq tekstler leksikası hám frazeologiyasında kitabıy sózler de, sóylew elementleri de ushırasadı.
Qaraqalpaq tiliniń barlıq til stillerıne tán bolǵan til elementleriniń ápiwayı hám neytral, ózlik qatlam hám ózlesken leksikadan baslap emocional-ekspressiv sózlerge shekem, janlı til elementlerinen baslap sociallıq-siyasiy terminologiyaǵa shekem bolǵan til elementleriniń qollanıwı publicistikalıq stildıń sociallıq ómir waqıyaların sáwlelendiriwge bolǵan múnásábetinen kelip shıǵadı. Publicistikalıq stildiń ǵalabalıq informaciya quralları tiline tán bolǵan intervyu, bas maqala, informaciya, reportaj sıyaqlı professional leksika da, xalıq tınıshlıǵın asıraw, wazıypalardı anıq belgilep alıw, jetkilikli dárejede paydalanbaw, isbilermenlerge keń jol ashıw, jumıstı jańasha shólkemlestiriw, ámeldegi múmkinshiliklerden paydalanıw, miynet hám atqarıw intizamı, múmkinshilikten paydalanıw, mashqalalardı waqtında sheshiw, múnásip úleslerin qosıw, turmıs mádeniyatın jaqsılaw, ulıwma mámleketlik máp, putkil xalıq mápi, xabar etiw sıyaqlı óz hám turaqlı birikpeleri de qáliplesken, olar til stillerin bir-birinen parıqlaw hám usı stildıń poziciyasın belgilewde zárúrli áhmiyetke iye.
Qaraqalpaq tili stilistikasında publicistikalıq stildiń ayrıqsha orınǵa hám poziciyaǵa iyeligi onıń sociallıq ómirde keń kólemdegi sociallıq-siyasiy, ruwxıy-bilimlendiriw, mádeniyat hám sport sıyaqlı tarawlarǵa xızmet etiwi menen belgili. Ǵárezsizlik dáwirinde elimizde ǵalaba xabar qurallarına kórsetilip atırǵan itibar mámleketlik siyasatı dárejesine kóterildi. Bul baǵdarda tiyisli nızamlar hám qararlar qabıl etilip, baspa sóz erkinliginiń huqıqıy tiykarları jaratıldı. “Ǵalaba xabar quralları haqqında”ǵı Nızamnıń 1-statyasında: “Gazetalar, jurnallar, informaciyalar, informaciya agentlikleri, televidenie (kabelli, efir-kabelli televidenie) hám radıoesittiriwler, hújjetli kino, elektron informaciya sisteması, erkin baspalar ǵalaba xabar quralları” esaplanıwı kerekligi atap ótilip, onıń 3-statyasında: “Hár kim ǵalaba xabar qurallarında shıǵıw, óz pikiri hám isenimin áshkara bayanlaw huqıqına iye” ekenligi, 4-statyasında: “Ózbekstan Respublikasında ǵalaba xabar quralların cenzura etiwge jol qoyılmaslıǵı” belgilep qoyıldı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
