1. Tarmoq axborot texnologiyalari haqida tushuncha. Tarmoqning dasturiy ta’minoti Lokal kompyuterlar tarmog’ida ishlashning afzalligi va ko’p mashinali xisoblash kompleksi

Ukuvchilar va ukituvchilar kompyuterlari urtasida axborot almashishning maxsus dasturini kullash xisobiga ukuv jarayonini uslubiy takomillashtirish uchun tarmok muxitidan foydalanish imkoniyati. Shular sababli kuyidagilarni amalga oshirish mumkin: ukituvchi kompyuterida bajariladigan ishlarni ukuvchilar kompyuterida kursatish; ukituvchining kompyuter monitorida ukuvchilar kompyuterlari ekranlarini aks ettirish orkali ukuvchilar bajaradigan ishlarni nazorat kilish.

Global tarmokning yagona kommunkatsiya tuguni bulganda lokal tarmokning xar kanday kompyuteridan global tarmok resurslariga kirishni ta’minlash.

Kup mashinali xisoblash kompleksi - kator urnatilgan xisoblash mashinalari guruxi bulib, maxsus tutashtiruvchi vosita yordamida birlashtirilgan. Ular birgalikda yagona axborot jarayonini bajaradi.
Kup mashinali xisoblash kompleksi kuyidagicha bulishi mumkin:

• 
  lokal-kompyuterlar bitta binoda urnatilgan sharoitda uzaro aloka uchun maxsus asbob-uskuna va aloxida aloka kanali talab kilmaydi;
  
• 
  masofali (distansion) - kompleksning ayrim kompyuterlari markaziy EXMdan ma’lum masofada urnatilgan buladi va bu ma’lumotlarni uzatish uchun telefon aloka kanallaridan foydalaniladi.
  

1-misol. Axborotlarni paketli kayta ishlash rejimini ta’minlovchi meynfreym turidagi EXMga boglovchi kurilma yordamida mini EXM ulangan. xar ikki EXM bitta mashina zalida turibdi. Mini EXM keyinchalik meynfreymdagi murakkab masalalarni yechishda foydalaniladigan ma’lumotlarni tayyorlaydi va oldindan kayta ishlab chikadi. Bu kup mashinali lokal kompleks sanaladi.
2-misol. Kayta ishlanishga keladigan masalalarni kayta taksimlash uchun kompleksga uchta EXM birlashtirilgan. Ulardan biri dispetcherlik vazifasini bajaradi va kayta ishlovchi kolgan ikkita EXMdan birining bandligiga kura masalalar taksimlanadi. Bu lokal kup mashinali kompleks.
3-misol. EXM ayrim mintakalar buyicha joylashtirish yigadi, ularni oldindan kayta ishlab chikadi va keyinchalik foydalanish uchun telefon aloka kanali orkali markaziy EXMga uzatadi. Bu masofali kup mashinali kompleks.
Kompyuter (xisoblash) tarmogi - bu, ma’lumotlarni taksimlab kayta ishlash talablarini kondiruvchi yagona tizimga aloka kanali yordamida ulangan kompyuterlar va terminallar jamlanmasidir.
Kompyuter tarmogining umumlashgan tuzilmasi Kompyuter tarmogi kup mashinali assotsiatsiyaning oliy shakli sanaladi.
Kompyuter tarmogining kup mashinali xisoblash kompleksidan asosiy farkini kursatamiz.
Birinchi fark - xajm, ulcham. Kup mashinali xisoblash kompleksi tarkibiga odatda bitta binoda joylashgan ikkita, kupi bilan uchta EXM kiradi. Xisoblash tarmogi bir-biridan bir necha metrdan tortib un, yuz va xatto ming km uzokda joylashgan unlab, yuzlab EXMdan iborat bulishi mumkin.
Ikkinchi fark - vazifalarning EXMlar urtasida bulinishi. Agar kup mashinali xisoblash kompleksida ma’lumotlarni kayta ishlash, ularni uzatish va tizimni boshkarish bitta EXMda bajarilgan bulsa, xisoblash tarmogida bu vazifa turli EXMlar urtasida taksimlangan.
Uchinchi fark - tarmokda xisoblarni yunaltirish vazifasini xal etish zarurligi. Tarmokda xar bir EXMdan boshkasiga EXMlarni bir-biri bilan boglovchi aloka kanallarining axvoliga karab uzatilishi mumkin.
Xisoblash texnikasini, aloka apparaturalari va ma’lumotlarni uzatish kanallarini bitta kompleksga birlashtirish kup mashinali assotsiatsiyaning xar bir elementi tomonidan uziga xos talablar suraydi, shuningdek maxsus atamalarning shakllanishini talab kiladi.

Abonent tizimining xududiy joylashuviga kura xisoblash tarmogini uchta asosiy sinfga bulish mumkin:

• 
  global tarmoklar (WAN - Wide Area Network);
  
• 
  mintakaviy tarmoklar (MAN - Memrorolitan Area Network);  lokal tarmoklar (WAN - Local Area Network).
  

Global xisoblash tarmogi turli mamlakatlarda, turli kit’alarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Abonentlar urtasidagi uzaro aloka telefon tarmogi, radio-aloka va yuldosh orkali aloka tizimi bazasida amalga oshiriladi. Global xisoblash tarmogi barcha insoniyatning axborot resurslarini birlashtirish va ushbu resursga kirishni tashkil etish muammosini xal etadi.
Regional (mintakaviy) tarmoklar bir-biridan ma’lum bir masofada joylashgan abonentlarni boglaydi. U aloxida mamlakatning katta shaxridagi, iktisodiy mintakadagi abonentlarni uz ichiga oladi. Mintakaviy xisoblash tarmogining abonentlari orasidagi masofa unlab, yuzlab km ni tashkil kiladi.
Lokal xisoblash tarmogi uncha katta bulmagan xududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Xozirda lokal xisoblash tarmogi tarkalgan xududda anik chegara yuk. Odatda bunday tarmok anik bir joyga boglangan. Lokal xisoblash tarmogiga mansub sinfga aloxida korxonalar, firmalar, banklar, ofislar tarmogi kiradi. Bunday tarmok 2-2,5 km xududni kamrab oladi.
Global, mintakaviy (regional), lokal xisoblash tarmoklari kup tarmokli iyerarxiyani tashkil etadi. Ular ulkan axborot tuplamini kayta ishlovchi kuchli iktisodiy vositani yaratib, cheksiz axborot resursiga kirish imkonini beradi. Lokal xisoblash tarmogi mintakaviy tarmok tarkibiga komponent sifatida kirishi mumkin. Mintakaviy tarmok global tarmokka kirishi va nixoyat, global tarmok murakkab tuzilmani tashkil etishi mumkin.
Misol. INTERNET kompyuter tarmogi mashxur global tarmok xisoblanadi. Uning tarkibiga kupgina erkin birlashgan tarmoklar kiradi. INTERNETga kiruvchi xar bir tarmok ichida anik aloka tuzilmasi va ma’lum boshkaruv tarkibi mavjud. INTERNET ichida ma’lum bir foydalanuvchi uchun turli tarmoklar urtasidagi birlashish tuzilmasi va usullari xech kanaka axamiyatga ega emas.
Xozirgi kunda xar kanday boshkaruv tizimining ajralmas unsuri bulib kolgan shaxsiy kompyuterlar lokal xisoblash tarmogi yaratish borasida shov-shuvga sabab bulmokda. Bu xam uz navbatida zamonaviy axborot texnologiyasini ishlab chikish zaruriyatini keltirib chikardi.
Shaxsiy kompyuterlar fan va texnika, ishlab chikarishning turli tarmoklarida kullash amaliyoti shuni kursatdiki, xisoblash texnikasini tatbik kilishda aloxida SHK emas, balki lokal xisoblash tarmoklari kuprok samara beradi.

Testlar
1.Tarmoq nima
A.Uzaro bog’langan kompyuterlar
B.Uzaro bog’langan kompyuterlar va boshqa texnologiyalar
C.Biror muhit yordamida uzaro bog’langan kompyuterlar va tarmoq texnologiyalari
D.Qo’shimcha qurilmalar ulanishi
2.Qanday tarmoq turlari mavjud
A.Mahalliy va mintaqaviy
B.Lokal va global
C.Lokal mintaqaviy va global
D Global va internet
3.Lokal tarmoqga ta’rif bering
A.Kam sondagi kompyuterlardan tashkil topib biror xona yoki bino maydonida joylashgan tarmoq
B.O’rta sondagi kompyuterlardan tashkil topib biror respublika yoki mintaqa maydonida joylashgan tarmoq
C.Ko’p sondagi kompyuterlardan tashkil topib butun jahon maydonida joylashgan tarmoq
D. Kompyuterlar tarmoqga ulanmaydi
4.Internet so’zi qanday ma’noni anglatadi
A. International network – хаlqaro tarmoq
B.Interconnected networks – uzaro bog’langan tarmoqlar
C.Global network – global tarmoq
D.Internet – bu qurilma
5.Tarmoqning asosiy protokollari necha turga bo’linadi
A.2 C.4
B.3 D.6
6. ….-internetni birinchi va keng tarqalgan xizmati
A. Elektron calendar
B. Elektron pochta
C. Jadvallar protsessori
D.Telekonferensiya
7. Internet tarmog’iga ajratilgan liniya orqali ulanish usulini ko’rsating?
A. Wifi
B. Dial-up
C.ADSL
D.Modern
8. Internet qaysi tarmoq turiga kiradi?
A. Lokal
B. Mintaqaviy
C.Global
D. Mintaqaviy global
9. Lokal tarmoqga ulangan kompyuterlar orasida ma’lumotlar almashinish,uzatish,qabul qilish ya’ni komunikatsion qurilmalarni ayting?
A. Kabel simlar
B. Modem
C. Klavitura
D.Telefon
10. Iqtisodiy masalalarni yechishga mo’ljalangan dasturlash tilining nomi?
A. Rlankalvyul
B. Fortran
C. Kobol
D. Lisp
11. Internet qaysi tarmoq orqali vujudga kelgan?
A. ARPAnet
B. Galaxynet
C. IPnet
D. TCPnet
12. Mahalliy tarmoq bu-
A. LAN
B. WIFI
C. MAN
D. WAN
13. Lokal kompyuter tarmog’i qanday nomlanadi?
A. ARPAnet
B. Internet
C. Intranet
D. NSFnet
14. Birinchi tarmoq AQSHning qaysi shtatlarini bog’lagan?
A. Alabama va Florida
B. Nyu-york va Vashington
C. Yuta va Kaliforniya.
D. Texas va Nyu-york
15. Global tarmoq nima?
A. Internet tarmog’i.
B. Kompyuterlar tarmog’i
C. Telefonlar tarmog’i
D. Mintaqaviy tarmog’