1. Tarbiya jarayonida pedagogik talab Tarbiya metodlarini tanlab olish shartlari

Axloqiy tarbiyaning vazifasi.
Oʻzbek maktabida oʻquvchilarni axloqiy tarbiyalash, sadoqatga asoslangan eng insonparvar, adolatli va oliyjanob, axloqining ijobiy tomoni tobora toʻlaroq namoyon boʻladi. Bizning axloqimiz umuminsoniy, ma’naviy boyliklarni ham, kishilarning axloqiy me’yorlari va ular oʻrtasida eksplutatsiyaga qarshi, ozodlik va ijtimoiy tenglik, baxt-saodat va tinchlik uchun koʻp asrlik kurash jarayonida xalq ommasi yaratgan munosabatlarni ham oʻz ichiga oladi.
- Jamoatchilik axloqi. Uning asosiy tamoyili “bir kishi hamma uchun, hamma bir kishi uchun”, degan gʻoyadan iboratdir. U xudbinlik, oʻzini va oʻz manfaatini koʻzlashni rad etadi, umumxalq jamoa va shaxsiy manfaatlarni oʻzida uygʻunlashtiradi.
- Insonparvarlik axloqi. U mehnatkash insonni ulugʻlaydi. U kishilar oʻrtasida chinakam insoniy munosabatni oʻrtoqlarcha hamkorlik va oʻzaro yordam munosabatlarini, shaxsiy va ijtimoiy hayotda hayrixohlik, halollik, sofdillik va kamtarlikni qaror toptiradi.
- Faol ta’sirchan axloq. U insonni yangi mehnat va ijodiy zafarlarga, tadbirkorlikka, jamoa va butun mamlakat hayotida sidqidildan ishtirok etishga, yangi turmush tarziga zid boʻlgan barcha narsalarga faol qarshi chiqishga, milliy istiqlol mafkurasi uchun qat’iyat bilan kurashishga undaydi.
Maktabda axloqiy tarbiyani amalga oshirish yoʻllari.
Maktabda bolalarni axloqli tarbiyalash, dars jarayoni, sinf va maktabdan tashqari turli tuman ishlarda olib boriladi.
Oʻquvchilarga bilim, (tasavvurlar, hissiy, obrazli bilimlar, axborot, ogʻzaki ma’lumot, tushuncha, umumlashgan bilim) malaka va odatlarini beriladi.
Bolalarga odob va odobsizlik haqida tushuncha beriladi. Ular axloqiy tushunchalarni badiiy va ilmiy adabiyotdan, hayotdan, kinofilm va spektakllardan oladi. Oʻquvchilarni oʻz xulqini axloqiy jihatdan baholashni birinchi sifatdan boshlab oʻrgatib borish kerak, ularni mehnatni sevish, mulkni ehtiyot qilish, hurmat, rostgoʻylik, sofdillik, vijdon, kamtarlik ma’nolarini tushinib olsin. Buning uchun yuqori sinf oʻquvchilari bilan “Mardlik va qoʻrqoqlik”, “Mardlik va oliftalik”, “Kollektiv nima?”, “Baxtni qanday tushinasiz?”, “Insonni goʻzalligi nimada?”, “Ma’naviy yetuk kishi”, “Insonning qadr-qimmati, axloq va shaxs erkinligi” mavzularida suhbat oʻtkazish ma’qul.
Oʻquvchilarning onglilik darajasini oʻstirish uchun ularga oʻzini-oʻzi baholashga imkon berish, oʻqishda, mehnatda, hayotda muvofaqqiyatga erishish oʻziga bogʻiqligini tushuntirish lozim.
Haftaning oxirida “Oʻtgan haftadan qanoatlanamanmi?”, “Oʻzimni jazolashim kerakmi yoki mukofatlashim?” degan savolga javob yozishni tavsiya qilish kerak. U tarbiyaviy soatda yoki individual suhbatda tahlil etiladi.
Oʻquvchilarni axloq ruhida tarbiyalash ularda quyidagi erkin fikrlilik xislatlarini tarkib toptiradi: maqsadga intiluvchanlik, oʻqish va ishda matonatlilik, qat’iyat, tashabbuskorlik, uyushqoqlik, qiyinchilikdan qoʻrqmaslik.
Maktabda axloqiy tarbiya berishda xilma-xil metodlar qoʻllaniladi. Jumladan:
Birinchidan, maktabdagi oʻqish jarayoni yuksak darajada uyushtirilishi kerak, buyuk nemis pedogogi A.V.Disterveg koʻrsatganidek, yaxshi oʻqitish bilangina oʻqituvchi oʻquvchini yaxshi tarbiyalaydi ham. Ba’zan axloqiy ta’sir vositalari kam koʻrsatiladi, huquq uchun bahoni pasaytiradilar. Odobsizlik qilishadi.
Ikkinchidan, axloqiy tarbiya jarayonining muvaffaqiyatli oʻquvchilari va oʻqituvchilar jamoaning saviyasiga bogʻliq. Jamoa axloqli boʻlsa, ahil boʻlsa, bolalar intizomli boʻladi.
Uchinchidan, tarbiyaviy ishlarni rejali boʻlishi va hamjihatlik bilan amalga oshirilishi axloqiy tarbiyaning muvaffaqiyatini ta’minlaydi. A.S.Makkarenko 10 ta yuqori malakali, oʻz holicha ishlaydigan oʻqituvchidan malakasi past bir yoqadan bosh chiqaradigan beshta oʻqituvchi afzal, - deydi.
Toʻrtinchidan, maktabda ijobiy, emotsional sharoit yaratish axloqiy tarbiya jarayoniga foydali ta’sir etadi.
Beshinchidan, barcha oʻquvchilarning maktabdagi umumiy tartib, hayot rejimiga rioya qilishga erishish.
Axloqiy tarbiyada ongni, axloqiy tushunchalarni shakllantirishda suhbat, munozara, leksiya kabi metodlardan, axloqiy odatni shakllantirshda esa mashq, bolalarni turli faoliyatini yuritish metodlaridan foydalaniladi.
Axloqiy tarbiyada uning natijasini hisobga olish ham muhim ahamiyatga ega. Tadbirlar soni emas, sifat belgilaydi. Baho ham toʻla emas.
Tarbiyalanganlikni oʻlchovi ijtimoiy aktivlik, talablariga ijobiy munosabat, oʻz huquqini baholay olish, axloqiy odatlar va fazilatlar deyiladi. Bular oʻlchov boʻla olmaydi. Aslida ijtimoiy aktivligi, muomala va aloqalari, manaviy yoʻnalishi, haqida, barqaror axloqiy sifatlarning mavjudligi – oʻlchov boʻla oladi. Maktab hayotida ijtimoiy-siyosiy attestatsiya axloqiy tarbiyalanganlikni aniqlash va baholashning bir shaklidir. Shaxsni toʻla oʻrganish – tarbiyalanganlilikni aniqlab beradi.

Jismoniy tarbiya. Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi – oʻquvchilar tanasidagi barcha a’zolarni tabiiy sogʻlom oʻsishini ta’minlash, ularni aqliy va jismoniy mehnatga shuningdek, vatan mudofaasiga tayyorlashdir.

Bizning ota-bobolarimiz kishilar bilan uchrashganda yoki xayrlashganda avvalo, chin yurakdan mustahkam sogʻlik-salomatlik tilashgan. Sihat-salomat boʻlishning qadrini oila qadri bilan sharafli bir oʻringa qoʻyib kelishgan. Respublikamizda bahodirlar, polvonlar va botirlarga boy vatanimiz ular bilan gʻururlangan. Bugun ham Respublikamizning barcha shahar va qishloqlarida jismoniy madaniyat va sport turlarini milliy asosda qayta tiklash jarayoni sodir boʻlmoqda.

Sharq Aristoteli nomini olgan Abu Ali ibn Sino ham inson fazilatlaridan quyidagilarni sanab koʻrsatgan, chunonchi, jasurlik-biror ishni bajarishda kishining jasurligi, chidamliligi, inson boshiga tushgan yomonlikni toʻxtatib turuvchi quvvat. Aqllilik-biror ishni bajarishda shoshma-shosharlik qilishdan saqlovchi quvvat.

Ziyraklik – sezgi bergan narsalarning haqiqiy ma’nosini tezlik bilan tushunishga yordam beruvchi quvvat.

She’riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy oʻzining «Farhod va Shirin» dostonida Farhodning ijobiy xislatlari ichida, uning jismoniy chiniqanligiga alohida e’tibor beradi va iftixor bilan uning jismoniy qobiliyatlarini maqtaydi.

Dostonda yozilishicha Farhod aqliy tarbiya bilangina cheklanib qolmasdan jismoniy va harbiy mashqlar bilan ham shugʻullanib, chiniqa boshlaydi. Suvda suzish, chavondozlik, qilichbozlik va boshqalar uning kundalik mashgʻuloti boʻlib qoladi. 10 yoshida 20 yashar yigitning kuch-quvvati boʻladi, u oʻzining aql va jismoniy kuch-quvvati, mahorati bilan kishilarni hayratda qoldiradi.

Abdulla Avloniyning fikricha, sogʻlom fikr yaxshi axloq, ilm-ma’rifatga ega boʻlish uchun badanni tarbiya qilish zarur. «Badanning salomat va quvvatli boʻlmogʻi insonga eng kerakli narsadur. Chunki oʻqimoq, oʻqitmoq, oʻrganmoq va oʻrgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz jasad lozimdir. Sogʻ badanga ega boʻlmagan insonlar amallarida, ishlarida kamchilikka yoʻl qoʻyurlar... Bunday tarbiyaning fikr tarbiyasiga ham yordami bordir. Jism ila ruh ikkisi bir choponning oʻng ili terisi kabidur. Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlardan saqlanmasa, choponni ustini qoʻyib, astarini yuvib ovora boʻlmak kabidurki, har vaqt ustidagi kiri ichiga uradur. Fikr tarbiyasi uchun mehnat va sogʻlom vujud kerakdur».

Sport tufayli oʻz kuchi va mahoratini quvonch bilan his etish, tabiat bilan muloqotda boʻlish azaldan kishilar dilini xushnud etgan. Demak, yuqoridagi misollardan koʻrinib turibdiki, insonning aqliy, axloqiy va jismoniy kamoloti kishilik tarixi taraqqiyotining barcha jabhalarida ulugʻlangan, qadrlangan.
Jismoniy tarbiya kishilarga qulay ta’sir koʻrsatib, ularning salomatligini mustahkamlaydi, ishlash qobiliyatini oshiradi, uzoq umr koʻrishga yordam beradi. Sport- har qanday yoshda ham qaddi-qomatni tarbiya qilish, kuch-quvvatni saqlab turishning ajoyib vositasidir. U dam olish bilan mehnatni almashtirib turishga yordam beradi, ijodiy his-tuygʻu manbai boʻlib xizmat qiladi.
Qisqasi, jismoniy madaniyat va sport sogʻlom, kuchli, chaqqon, topqir, toʻsiqlarni yenga oladigan, ona Vatanni koʻz qorachigʻiday e’zozlovchi vatanparvar, kelajakka ishonch bilan qaraydigan yoshlarni vujudga keltiruvchi ijtimoiy omillardan biri hisoblanadi.
Shu sababli kishilik jamiyatining eng ibtidoiy holatidan hozirgi kunimizga qadar har qanday jismoniy kamolot va toʻqlikni avlodlarning kamolotini ta’minlovchi zanjir deb hisoblab kelishgan.
Demak, oʻsib kelayotgan yosh avlodning jismoniy barkamolligini ta’minlash faqat ota-ona, maktabning ishigina boʻlib qolmasdan, balki u davlat ahamiyatiga molik ish hamdir.
Jismoniy tarbiyaga boʻlgan e’tibor, gʻamxoʻrlikning kun sayin oshib borishi bu fikrimizning yorqin dalilidir.
Oʻzbekiston Respublikasi mustaqil davlat boʻlgan kundan boshlab, yoshlar tarbiyasini, ularni yaroqli Vatan himoyachisi boʻlishiga va sportning barcha turlarini jadallashtirish maqsadida bir qator maqtovga sazovor ishlarni amalga oshirdi. Bularga «Jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish toʻgʻrisida»gi Qonun (1992), »Sogʻlom avlod dasturi», «Futbolni yanada rivojlantirish toʻgʻrisida»gi (1996), «Kurash asotsiatsiyasini tuzish toʻgʻrisida»gi qarorlar (1998) va boshqa yoʻl-yoʻriqlarni koʻrsatish oʻrinlidir. Shuningdek, davlatimiz va hukumatimiz rahbarligida tennis boʻyicha Oʻzbekiston prezidenti kubogi, milliy kurash, U-shu, taekvando, boks va boshqa turlari boʻyicha xalqaro musobaqalar oʻtkazilmoqda. Shuningdek, oʻzbek kurashini Olimpiya turiga aylantirish maqsadida jahon birinchiliklari oʻtkazilmoqda va hokazo.
Jismoniy tarbiya mazmuni besh xil tushunchalarda oʻz ifodasini topadi. Ya’ni jismoniy kamolot, jismoniy holat diagnostikasi, jismoniy madaniyat, jismoniy-sport ishlari, jismoniy ma’lumot. Jismoniy kamolot- oʻsib kelayotgan yosh avlodning ichki organlarining oʻzgarishi, oʻsishidir. Birinchi navbatda yurak va oʻpka, shuningdek, nerv va harakat tizimi, tana shaklining oʻzgarishi, teri-muskul tizimi, ogʻirligi, tananing mukammal rivojlanishidir. Pedagogik tushunchada jismoniy kamolot insondagi jismoniy ma’lumotning oʻsishi borasidagi oʻzgarishlar, ya’ni oddiydan murakkabga, pastdan yuqoriga, nomukammallikdan mukammallikka tomon boʻlgan oʻzgarishlar tushuniladi.
Oʻquvchilarning jismoniy kamolotlari uchun sharoit yaratish va pedagogik boshqarish jismoniy tarbiyaning vazifasidir. Jismoniy tarbiya tizimida kamolot diagnostikasi muhim oʻrin tutadi. U jismoniy tarbiya saviyasi, fan tili bilan aytilganda, jismoniy tarbiya samaradorligi koʻrsatkichidir. Maxsus usul va jismoniy texnika asosida oʻquvchilarning sogʻliqlarini, har bir alohida shaxs kamoloti saviyasini tadqiq etish, belgilangan me’yor va undan uzoqlanish koʻrsatkichlarini oldindan belgilash asosida tarbiya uchun doimiy koʻrsatkich aniqlanadi. Jismoniy yetuklik bu badanning tashqi koʻrinishidagi garmoniya, goʻzallik shakli: jismoniy sifatlarning yuqori darajadagi kamoloti-kuchi, tezligi, chidamliligi va abjirligi barcha tizimlarning mutanosibligi va ularning salomatligidir. Agar diagnostika oʻquvchilarning yoki biron-bir oʻquvchining jismoniy va meditsina koʻrsatkichlari pasayib ketayotganligini koʻrsatsa, demak, zudlik bilan jismoniy tarbiyadagi mavjud tizimni oʻzgartirish lozim.
Jismoniy madaniyat tarbiyaning tarkibiy qismidir. Jismoniy madaniyat mazmuniga quyidagilar kiradi:
1. Inson a’zolarining tuzilishi va ularning funksional kamoloti – ichki a’zolar, nerv va harakat, suyak-muskul tizimi, badanning uygʻunligi va ularning funksional faoliyatini boshqarish.
2. Oʻquvchilarning sogʻligʻini mustahkamlash.
3. Gigiyena qoidalariga koʻnikish.
4. Oʻquvchilarning har tomonlama mohirligini oʻstirish.
5. Boʻlajak ishchi-mehnatkashlarning jismoniy va fiziologik sifatlarini kasb ahamiyati jihatidan shakllantirish, uning ish qobiliyatini oshirish.
6. Oʻquvchilarning jismoniy va yosh xususiyatlari uchun sharoit yaratish.
7. Iroda, chidamlilik, qat’iy intizom, doʻstlik va oʻrtoqlik hissi, kamol topish va oʻz-oʻzini rivojlantirish uchun harakat qilishni tarbiyalash.
8. Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarini kamol toptirish.
Koʻrinib turibdiki, jismoniy tarbiya mazmuni yetarli darajada kengdir. Ularni amalga oshirish yoshlarimizning turmush tarzini, jismoniy madaniyat va sport asosida mazmunli shakllanishini ta’minlaydi. Yuqoridagi sifatlar, doimiy mashqlar asosida har bir shaxsda oʻz badaniga va uning goʻzal boʻlishiga intilish, shaxsiy sogʻligʻini jamiyat taraqqiyoti bilan, xalq madaniyati bilan bogʻlash sifatlari shakllanadi. Jismoniy tarbiya ta’lim mazmunida ham qaror topadi. Uning vazifasiga oʻquvchilarda tanlangan sohaga aloqador koʻnikma va malakalarni shakllantirish, rivojlantirish kiradi. Jismoniy tarbiyaga harbiy tayyorgarlik elementlari ham kiradi. Jismoniy tarbiyani boshqa fanlar orqali ham, xususan, ishlab chiqarish ta’limi orqali ham amalga oshiriladi: jismoniy sogʻlik, badan goʻzalligi va boshqalar qaror topadi.
Ilgʻor pedagogik tajribalarning koʻrsatishicha, jismoniy tarbiya oʻquvchi va oʻqituvchilar jamoalarining turmush tarzi va dasturiga aylangandir. Ayniqsa, jismoniy tarbiya daqiqalari, sport va jismoniy tarbiya targʻiboti, ishlab chiqarish ta’limi texnologiyasi va ishlab chiqarish amaliyoti borasidagi yutuqlarni ragʻbatlantirishda, oʻquvchilarning uzoq vaqtgacha ish qobiliyatlarini saqlab turishda, yoshlarimizning jismoniy va fiziologik sifatlarini kasb mazmuniga bogʻlash borasidagi dars jarayonlarida ahamiyati beqiyosdir.