1. Talim jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarning orni

1.Talim jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarning orni
Ozbekiston Respublikasi taraqqiyoti xalqning boy manaviy salohiyati va umuminsoniy qadriyatlariga hamda hozirgi zamon madaniyati, marifati, ilmi, texnikasi va texnologiyasining songgi yutuqlariga asoslangan mukammal talim tizimini barpo etish dolzarb ahamiyatga ega. Milliy istiqlol goyasiga sodiq, etarli intellektual salohiyatga ega, ilm-fanning zamonaviy yutuqlari asosida mustaqil fikr va mushohada yurita oladigan shaxslarni tarbiyalash hamda raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlarni tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish Ozbekiston taraqqiyotining muhim shartidir. Ilm-fan jadal taraqqiy etayotgan, zamonaviy axborot-aloqa tizimlari, vositalari keng joriy etilgan jamiyatda turli fan sohalarida bilimlarning tez yangilanib borishi, talim oluvchilar oldiga ularni jadal egallash bilan bir qatorda, muntazam va mustaqil ravishda bilim izlash vazifasi qoyilmoqda. Ozbekistonning kelajagi va ravnaqi kop tomonlama undagi kadrlarning bilimdonligi, kasb tayyorgarligi va manaviy etukligiga bogliq. Shu jihatdan qaraganda, Ozbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar orasida Kadrlar tayyorlash sohasidagi islohotlar muhim orin tutadi. Jumladan, uzluksiz talim borasidagi yoriqnomalar har tomonlama etuk va barkamol avlodni tarbiyalashda alohida orin tutadi. Bu borada aytish lozimki, 2010 yil bejiz ― Barkamol avlod yili deb e‘lon qilinmagan. Shuningdek, ― Barkamol avlod yili munosabati bilan ishlab chiqilgan Davlat dasturida belgilangan chora-tadbirlar orasida o’sib kelayotgan avlodning uzluksiz ta‘limini taminlash, pedagogika sohasiga alohida orin ajratilgan edi. Yoshlarning uzluksiz talimini taminlashda orta va oliy oquv yurtlari ortasidagi hamkorlik katta ahamiyatga ega. Ular bir oquv muhitidan ikkinchisiga otishda iloji boricha kamroq stress vaziyatlariga tushishlari lozim. Shundagina ularda bilimga ishtiyoq yoqolmaydi, talim olish darajasi pasaymaydi va samaradorligi oshadi. Ushbu hamkorlik doirasida talim muassasalari uzluksiz talim tizimini shakllantirish borasida pedagogic psixologiya, pedagogikaning turli yonalishlarini tadqiq etishga qaratilgan hamkorlik loyihalarini yaratish va ularning natijalarini amalga tadqiq etish; tegishli soha, jumladan pedagogika va psixologiya, ijtimoiy pedagogika sohasidagi muammolar yuzasidan axborot va tahliliy malumotlar bilan almashish; oliy oquv yurtlaridan orta talim muassasalarga amaliyot uchun yuboriladigan talabalarni tanlov asosida saralab olish; hamkorlik asosida tashkil etiladigan seminar, anjuman va davra suhbatlariga professor-oqituvchilar, aspirantlar va magistr talabalar orqali qollab quvvatlash; amaliyot otayotgan talabalarga ilmiy-amaliy tadqiqot ishlari uchun ilmiy va elektron kutubxona manbalaridan foydalanish imkoniyatini yaratish; orta talim muassasalar oquvchilarini bolgusi sohasi boyicha oliy oquv yurtida oqish uchun tayyorlash, yani talim sharoitlari va muhiti bilan tanishtirish va hokazo.2.Ta'lim tizimida axborot texnologiyalarining amaliy qo'llanilishi, o'quv jarayoniga har xil ko'z bilan qarashga majbur qiladi. Shu sababli, axborot texnologiyalari tizimini barcha bosqichlarda ta'lim sifatini oshirishning yangi jarayoni sifatida ko'rib chiqish kerak. Yangi elektron pochta texnologiyalari tufayli Skype orqali o'qituvchi bilan masofadan turib suhbat o'tkazishga imkon beradi. Ta'limda yangi texnologiyalarni qo'llash orqali talabalar o'rtasida ma'lumot almashish imkoniyati kengaymoqda. Zamonaviy o'qi-tuvchi kompyuter vositalaridan foydalanish bo'yicha barcha ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak.Ba'zan kompyuter modellashtirishdan foydalangan holda zamonaviy axborot texnologiyalari ta'limning barcha sohalarida o'qitish imkoniyatlarini oshiradi.Bugungi kunda, ma'lumot jamiyat rivojining strategik manbaiga aylanganda, zamonaviy ta'lim uzluksiz jarayon ekanligi ayon bo'ladi. Shu sababli, hozirgi paytda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiya-lariga asoslangan o'quv jarayonini tashkil etish zarurati yuzaga kelmoqda, bu erda elektron vositalar axborot manbai sifatida tobora ko'proq foydalanil-moqda.
Rossiya ta'limini modernizatsiya qilish kontseptsiyasida aytilishicha: "Hozirgi bosqichda ta'lim siyosatining birinchi vazifasi ta'limning zamonaviy sifatiga, uning shaxs, jamiyat va davlatning tegishli va kelajakdagi ehtiyojlariga mos kelishiga erishishdir". Shu bilan birga, modernizatsiya qilishning asosiy vazifalaridan biri talim muassasalarida ta'limining yangi zamonaviy sifatiga erishishdir. Ta'limni axborotlashtirish talim muassasalar-ning ikkita asosiy vazifasini hal qilishga yordam berishi kerak: barchaga ta'lim va hamma uchun yangi sifat. Darslarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o'quvchilarni atrofdagi dunyoning axborot oqimlarini boshqarish, axborot bilan ishlashning amaliy usullarini o'zlash-tirish va zamonaviy texnik vositalardan foydalangan holda ma'lumot almashish qobiliyatini rivojlantirishga imkon beradi. Darslarda AKTdan foydalanish tushunarli-tasvirli o'qitish usulidan faol usulga o'tishga imkon beradi, bunda oquvchi o'quv faoliyatining faol predmetiga aylanadi. Bu talabalar tomonidan bilimlarni ongli ravishda egallashga yordam beradi. Talim muassasalarda AKTdan foydalanish quyidagilarga imkon beradi:- talabalarning bilim faolligini kuchaytirish;- darslarni yuqori estetik darajada o'tkazish;- ko'p darajali vazifalarni ishlatib, o'quvchiga individual yondashing.Zamonaviy oquvchi elektron madaniyat dunyosida yashaydi. Axborot madaniyatida o'qituvchining o'rni ham o'zgarib bormoqda u axborot oqimi-ning muvofiqlashtiruvchisi bo'lishi kerak. Binobarin, o'qituvchi oquvchi bilan bir xil tilda gaplashishi uchun zamonaviy usullarni va yangi ta'lim texnologiyalarini o'zlashtirishi kerak.Shunday qilib, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o'quv jarayonini tashkil etish zarurati paydo bo'ldi.Talim muassasa o'quvchilarini o'qitish jarayonida axborot texnologiya-laridan foydalanish maqsadga muvofiqligi ularning yoshga bog'liq xususiyatlari, masalan, og'zaki-mantiqiy fikrlash bilan taqqoslaganda vizual-majoziy fikrlashning yaxshilanishi, shuningdek, bolalar ma'lumotni keyin-chalik qayta ishlash uchun qabul qiladigan analizatorlarning notekis va etarli darajada rivojlanmaganligi bilan izohlanadi.3.Zamonaviy jamiyatni axborotlashtirish jarayonida ustuvor yo'nalishlarZamonaviy jamiyatni axborotlashtirish jarayonida ustuvor yo'nalishlar-dan biri bu axborotni to'plash, ishlov berish, saqlash, tarqatish va iste'mol-chilar manfaatlariga muvofiq foydalanish maqsadlari bilan birlashtirilgan usullar, jarayonlar va dasturiy-texnik vositalar tizimidir. Shu sababli, hozirgi vaqtda Rossiyada global axborot va ta'lim makoniga kirishga qaratilgan yangi ta'lim tizimi ishlab chiqilmoqda. Ushbu jarayon zamonaviy texnik imkoniyatlarga mos keladigan va o'quvchining axborot jamiyatiga barkamol kirishiga hissa qo'shadigan o'qitish texnologiyalari tarkibiga tuzatishlar kiritish bilan bog'liq bo'lgan pedagogik nazariya va o'quv jarayonidagi sezilarli o'zgarishlar bilan birga keladi.Ta'limda axborot texnologiyalari"Axborot texnologiyalari (AT) o'qitish bu axborot bilan ishlashda maxsus usullardan, dasturiy va texnik vositalardan (kino, audio va video uskunalar, kompyuterlar, telekommunikatsiya tarmoqlari) foydalanadigan pedagogik texnologiya."Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining maqsadi foydalanuv-chining ehtiyojlariga muvofiq axborot resurslarini sifatli shakllantirish va ulardan foydalanish. AT usullari bu ma'lumotlarni qayta ishlash usullari. Axborot texnologiyalari vositalari matematik, texnik, dasturiy, axborot, apparat va boshqa vositalardir.AT usullariAT vositalariAT ikkita katta guruhga bo'lingan: tanlab olingan va to'liq interaktiv texnologiyalar.1) Birinchi guruhga tarkibiy shaklda ma'lumotlarni saqlashni ta'minlay-digan barcha texnologiyalar kiradi. Bunga banklar va ma'lumotlar bazalari va bilimlar, video matnlar, teletekstlar, Internet va boshqalar kiradi. Ushbu texnologiyalar tanlangan interfaol rejimda ishlaydi va ko'p miqdordagi tarkibiy ma'lumotlarga kirishni sezilarli darajada osonlashtiradi. Bunday holda, foydalanuvchiga yangi ma'lumotlarni kiritmasdan faqat mavjud ma'lumotlar bilan ishlashga ruxsat beriladi.
2) Ikkinchi guruhga axborot tarmoqlarida yoki har qanday ommaviy axborot vositalarida saqlanadigan ma'lumotlarga to'g'ridan-to'g'ri kirishni ta'minlaydigan texnologiyalar kiradi, bu esa uni uzatish, o'zgartirish va to'ldirishga imkon beradi.Tanlangan interfaol texnologiyalarTo'liq interaktivlik bilan texnologiya.Axborot texnologiyalari birinchi navbatda ulardagi kompyuterlarning ko'lami va ulardan foydalanish darajasi bo'yicha tasniflanishi kerak. Axborot texnologiyalarini ilm-fan, ta'lim, madaniyat, iqtisodiyot, ishlab chiqarish, harbiy ishlar va hokazolar kabi sohalar mavjud. Axborot texnologiyalarida kompyuterlardan foydalanish darajasiga ko'ra, kompyuter va kompyuter bo'lmagan texnologiyalar farqlanadi.Ta'lim sohasida ikkita asosiy vazifani hal qilish uchun axborot texnologiyalari qo'llaniladi: o'qitish va boshqarish. Shunga ko'ra, ular ta'limning kompyuter va kompyuterdan tashqari texnologiyalari, ta'limni boshqarishning kompyuter va kompyuter bo'lmagan texnologiyalarini farqlaydilar. O'qitish jarayonida axborot texnologiyalaridan, birinchidan, o'quvchi-larga ma'lumotni etkazish uchun, ikkinchidan, uni o'zlashtirish muvaffa-qiyatini kuzatishda foydalanish mumkin. Shu nuqtai nazardan, axborot, o'qitish jarayonida foydalaniladigan texnologiyalar ikki guruhga bo'linadi: - o'quv ma'lumotlarini taqdim etish texnologiyasi;- bilimlarni boshqarish texnologiyasi.Ta'limga oid ma'lumotlarni taqdim etish uchun kompyuter bo'lmagan axborot texnologiyalariga qog'oz, optitexnika, elektron texnologiyalar kiradi. Ular bir-biridan o'quv ma'lumotlarini taqdim etish yo'li bilan ajralib turadi va tegishli ravishda qog'oz, optik va elektronga bo'linadi. Qog'oz o'qitish vositalariga quyidagilar kiradi: - darsliklar;- o'quv-uslubiy qo'llanmalar; - o'quv qo'llanmalar.Optiklarga quyidagilar kiradi:- epiproektorlar;- slayd proyektorlar;- grafik proyektorlar;- kino proyektorlar;- lazerli ko'rsatgichlar.Elektron texnologiyalarga quyidagilar kiradi:- elektron televizorlar;- lazer disk pleerlari.Ta'lim to'g'risidagi ma'lumotlarni taqdim etish uchun kompyuter axborot texnologiyalari quyidagilarni o'z ichiga oladi:- kompyuterda o'qitish dasturlaridan foydalanadigan texnologiyalar;- multimedia texnologiyalari;- masofadan o'qitish texnologiyalari;- kompyuter taqdimoti.4.Zamonaviy kompyuter texnologiyalarining tasniflanishi.Zamonaviy kompyuter texnologiyalari quyidagicha tasniflanishi mumkin.Shaxsiy kompyuterlar bu bitta boshqaruv xodimining faoliyatini ta'minlashga qaratilgan resurslar bilan hisoblash tizimlari. Bu shaxsiy kompyuterlar IBM PC va ularga mos keladigan kompyuterlar, shuningdek, «Macintosh» shaxsiy kompyuterlarini o'z ichiga olgan kompyuter texnologiyalarining eng ko'p sonli sinfidir. Zamonaviy axborot texnologiya-larining jadal rivojlanishi 1980 yillarning boshlaridan beri keng tarqalishi bilan bog'liq. Kasbiy bo'lmagan foydalanuvchi uchun etarlicha keng bo'lgan nisbatan arzonligi va funksionalligi kabi fazilatlarni birlashtiradigan shaxsiy kompyuterlar.Korporativ kompyuterlar (ba'zan mini-kompyuterlar yoki asosiy kadrlar deb nomlanadi) bu har qanday tashkilot, loyihalarda umumiy ma'lumot va hisoblash resurslaridan foydalangan holda ko'p sonli aqlli ishchilarning birgalikdagi faoliyatini ta'minlaydigan hisoblash tizimlari. Bu ulkan hisoblash quvvatiga va muhim axborot manbalariga ega bo'lgan ko'p foydalaniladigan hisoblash tizimlari bo'lib, ularga minimal uskunalar bilan ishlaydigan ko'plab ish stantsiyalari ulanadi (odatda klaviatura, sichqoncha tipidagi joylashuv moslamalari va ehtimol bosib chiqarish moslamasi). Korporativ kompyuter-ning markaziy blokiga ulangan ish joylari sifatida shaxsiy kompyuterlar ham harakat qilishlari mumkin. Korporativ kompyuterlardan foydalanish sohasi yirik moliyaviy va sanoat tashkilotlarida boshqaruv faoliyatini ta'minlash hisoblanadi. Ko'p funktsiyali foydalanuvchilarga bitta funktsiya doirasida xizmat ko'rsatish uchun turli xil axborot tizimlarini tashkil qilish (almashinuv va bank tizimlari, aholiga chiptalarni bron qilish va boshqalar).
Superkompyuterlar hisoblash quvvatlari va axborot manbalarining chegaraviy xususiyatlariga ega bo'lgan va harbiy va kosmik sohalarda foydalaniladigan hisoblash tizimlari va asosiy ilmiy tadqiqotlar, global ob-havo prognozi. Ushbu tasniflash juda o'ziga xosdir, chunki elektron kompo-nentlar texnologiyalarining jadal rivojlanishi va kompyuter arxitekturasining yaxshilanishi, shuningdek ularning eng muhim elementlari kompyuter uskunalari orasidagi chegaralarning xiralashishiga olib keladi.Ta'lim tizimi bugungi kunda Rossiyaning o'quv muassasalari va markazlarida yaratilgan ta'lim maqsadlari uchun juda ko'p turli xil kompyuter dasturlarini to'playdi. Ularning aksariyati o'ziga xosligi, yuqori ilmiy va uslubiy darajasi bilan ajralib turadi.5.Talim jarayonida masofadan oqitish texnologiyasidan foydalanish asoslari Bizga malumki, bugungi kunda talim sohasi sifat va samaradorligini oshirishni zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalari vositalarisiz tasavvur qilish qiyin. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida talim jarayonini didaktik va axborot taminotining yangi avlodini ishlab chiqish va joriy etish bosqichida talim-tarbiya mazmunini ozlashtirishning muammolarini yechishga qaratilgan zamonaviy talim-tarbiya texnologiyalarini yaratish dolzarb masala ekanligi takidlangan. Shu jumladan, talim-tarbiya jarayonida fan va ishlab chiqarish bilan integrasiyasi usullarini rivojlantirish, uni amaliyotga joriy etish, nazariy va amaliy mashgulotlar hamda mustaqil bilim olish jarayonini individuallashtirish, shu bilan birga masofali talim tizimi texnologiyasini, uning vositalarini ishlab chiqish, ozlashtirish, yangi pedagogik va axborot texnologiyalari hamda masofali oqitish texnologiyalari asosida oquvchilarni oqitishni jadallashtirish ana shunday dolzarb vazifalar sirasiga kiradi.Bu vazifalar oz navbatida Prezidentning farmon va qarorlari, vazirlik va mutassaddi tashkilotlar qaror va buyruqlarida oz aksini topmoqda. «Barkamol avlod yili davlat dasturida ham talim sohasida zamonaviy axborot va kompyuter texnologiyalari, internet tizimi, raqamli va keng formatli telekommunikat-siyalarning zamonaviy usullarini ozlashtirish masalasi dolzarb vazifalar qatorida belgilanadi.Shu maqsaddan kelib chiqib, barkamol avlodni shakllantirishda masofaviy oqitish texnologiyalari asosida masofaviy talimni tashkil etish, ushbu vazifalarni amaliyotga tatbiq etilishining ijobiy natijasi sifatida etirof etish orinlidir.Internet texnologiyalar asosidagi masofaviy talim, bu talimning zamonaviy universal shakli bolib, u oquvchilarning individual sorovlariga shaxsiy ehtiyojlariga va ularning qiziqishlariga moljallangan.Oquv jarayonida axborot texnologiyalari asosida masofadan oqitish tizimini tashkil etishni ananaviy oqitish tizimi bilan uygunlashgan holda samarali amalga oshirilishi bir nechta omillarga bogliq boladi.Oquv jarayonida axborot texnologiyalari asosida masofadan oqitish tizimini tashkil etishni ananaviy oqitish tizimi bilan uygunlashgan holda samarali amalga oshirilishi bir nechta omillarga bogliq boladi.Talim tizimida axborot texnologiyalari asosida masofadan oqitish-ning samaradorligini oshirish quyidagi omillarga bogliqligi: - talim muassasalarida zamonaviy axborot va kompyuter texnologiya-lari bazasining mavjudligi va yetarliligi; - Internet tarmogida ishlashning uzluksizligi; - masofadan bilim olayotgan oquvchilarning bilim olish ishtiyoqi, qiziqishi va ozlashtirish darajasining yuqoriligi; - masofadan oqitish tizimiga bilimli, malakali va tajribali mutaxassis va oqituvchilarning jalb etilishi; - masofadan oqitish tizimining kerakli va sifatli oquv materiallari, - elektron darsliklar va oquv kurslari bilan taminlanganligi va ularning yetarliligi; - masofadan oqitish tizimida barcha mashgulotlarni tizimli tarzda olib borilishi.