1. Statistikaning paydo bo’lishi va rivojlanishi. Statistika fanining predmeti va metodlari

3. O’zbekiston Respublikasi statistika faoliyatining tashkil etilishi, uning huquqiy asoslari va vazifalari

Sobiq Sovet Ittifoqi davrida statistika faoliyati markazdan boshqarilib, barcha metodologik va uslubiy masalalar i u erdamujassamlashgan edi. Ittifoqdosh respublikalardagi statistika idoralari (avvalgi Markaziy statistika boshqarmalari, keyinchalik esa Davlat statistika qo’mitalari) faqat statistik ma’lumotlarni respublika miqyosida to’plash, qayta ishlash va olingan ma’lumotlarni markazga etkazib berish bilan shug’ullanar edilar. Masala shu qadar markazlashtirilgan ediki, hatto ittifoqdosh respublikalarda yaratilgan milliy daromad hajmi joylarda emas, balki markazda aniqlanar edi.

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan davrdan boshlab statistika faoliyatini tashkil etish masalasida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Dastavval, statistika va bashorat qilish ishlarini uyg’unlashtirish hamda metodologik-uslubiy masalalarni bozor iqtisodiyoti sharoitlariga moslashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 6 avgustdagi UP-949 sonli Farmoni va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 7 avgustdagi 367-sonli qaroriga ko’ra Davlat statistika qo’mitasi Taraqqiyot istiqbolini belgilash qo’mitasi bilan birlashtirilib, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Istiqbolni belgilash va statistika («O’zistiqbolstat») Davlat qo’mitasi tashkil qilindi.
Respublikamizda statistika ishlarini qonuniy va xalqaro standartlar asosida olib borish ishlarini tashkil qilish uchun 1993 yilning 2 sentyabrida Oliy Majlis tomonidan
«Davlat statistikasi to’g’risida» qonun va 1994 yilning 24 avgustida Vazirlar Mahkamasining 433-sonli qaroriga binoan «O’zbekiston Respublikasining xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o’tish bo’yicha Davlat dasturi» qabul qilindi.
Respublikaning ehtiyojlaridan kelib chiqib xalqaro registrlarni shakllantirish tamoyillariga muvofiq korxonalar va tashkilotlarning Yagona davlat registrini (KTYaDR) ishlab chiqish va yuritish maqsadida 1994 yilning 17 noyabrida Vazirlar Mahkamasining 555-sonli «Mulkchilik va xo’jalik yuritishning barcha shakllaridagi korxonalar va tashkilotlarning Yagona davlat registri to’g’risida» qarori qabul qilindi. Bu qarorni qabul qilishdan asosiy maqsad:

• 
  O’zbekiston Respublikasida korxona va tashkilotlarni yagona davlat hisobiga olishni ta’minlash;
  
• 
  aniq mo’ljalli iqtisodiy ko’rsatkichlar negizida yoppasiga statistik kuzatishni yuritish, shuningdek bir yo’la hamda tanlab o’tkaziladigan tadqiqotlar va ro’yxatga olishlarni tashkil etish;
  
• 
  respublika va hududiy boshqaruv idoralarining axborot almashishda ijtimoiy- iqtisodiy ko’rsatkichlarning bir-biriga to’g’ri kelishini va taqqoslamaligini ta’minlash;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning respublika axborot makoni doirasida o’zaro hamkorlik qilishlarida ularni identifikatsiyalashtirishning yagona tamoyillarini ta’minlash;
  
• 
  ishonchli axborot to’plash va ular bilan boshqaruv idoralari va foydalanuvchilarni ta’minlash.
  
• 
  Korxona va tashkilotlar Yagona davlat registrining amaliyotga kiritilishi natijasida quyidagilarni amalga oshirish imkoniyati yaratildi:
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni bir yoki bir necha axborot belgilari bo’yicha istalgan jamlikda tanlash va guruhlarga ajratish;
  
• 
  boshqa idoralarning registrlari bilan o’zaro hamkorlik qilish;
  
• 
  KTYaDR ma’lumotlarini qog’ozda, disketda, aloqa vositalari orqali tanlash va berish;
  
• 
  KTYaDR ma’lumotlarini yangilash va dolzarblashtirish;
  
• 
  KTYaDR ma’lumotlarini himoya qilish.
  

Yuqorida keltirilgan qonuniy asoslar respublikamizning bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonining birinchi bosqichida statistika ishlarini tashkil qilish va takomillashtirishda tashkil qilishda katta ahamiyat kasb etdi.

Shu davrda respublikamizda xalqaro moliya va statistika institutlarining ekspertlari yordamida xalqaro standartlarga asoslangan inflyatsiya jarayonlarini ifodalovchi iste’mol narxlari indekslari hamda milliy hisoblar tizimiga asoslangan yalpi ichki mahsulot boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni hisoblashga asos solindi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning ikkinchi bosqichida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning aniq yo’nalishlari, yo’llari va uslublarini belgilash, respublika iqtisodiyotini boshqarishning bozor mexanizmlarini ta’minlash, iqtisodiy voqea va hodisalarni hisobga olishning zamonaviy indikativ, tahliliy va statistik uslublari hamda vositalarini rivojlantirish va chuqurlashtirish maqsadida 1997 yilning 11 oktyabrda Vazirlar Mahkamasining 474 - sonli qaroriga ko’ra Davlat Istiqbolni belgilash va statistika vazirligi tashkil qilindi. Bu davrda respublika axborot tizimining yagona ilmiy uslubiyat asosida faoliyat ko’rsatishi ta’minlandi, milliy hisoblar tizimi va iqtisodiy balanslarni xalqaro me’yorlar va andozalarga muvofiqlashtirish ishlari davom ettirildi, respublika hududida joylashgan barchaxo’jalik yurituvchi sub’ektlar tizimini yuritish uchun asos yaratildi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishning hozirgi bosqichida respublikamiz oldida turgan yangi vazifalarni hal qilishda 1993 yilda qabul qilingan «Davlat statistikasi to’g’risida»gi qonunga o’zgartirishlar kiritish va umuman statistika ishlarini tashkil qilishda, rivojlangan mamlakatlar tajribasiga suyangan holda, to’la mustaqillikni ta’minlash maqsadida 2002 yilning 12 dekabrida Oliy Majlis tomonidan «Davlat statistikasi to’g’risida» O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi qonuni qabul qilindi.
Yangi tahrirdagi «Davlat statistikasi to’g’risida»gi qonun 16 ta moddadan iborat bo’lib, unda davlat statistikasining asosiy vazifalari, tamoyillari, davlat statistika organlarining huquqlari, majburiyatlariga qonuniy asos berildi, unga dunyodagi rivojlangan mamlakatlar amaliyotida bo’lgan statistika to’g’risidagi qonunlarning o’rganilishi natijasida zarur bo’lagn qo’shimcha moddalar kiritilgan.
Qonunning «Davlat statistikasining asosiy vazifalari» nomli 3-moddasida quyidagi vazifalar keltirilgan:

• 
  ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va jarayonlar hamda ularning natijalari to’g’risidagi statistika ma’lumotlarini yig’ish, qayta ishlash, to’plash, saqlash, umumlashtirish, tahlil etish va e’lon qilish;
  
• 
  xalqaro standartlarga mos keluvchi yagona statistika uslubiyatini ta’minlash;
  
• 
  davlat organlari va fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari, yuridik shaxslar, davlat muassasalari va xalqaro tashkilotlarni, shuningdek, jamoatchilikni belgilangan tartibda statistik ma’lumotlar bilan ta’minlash;
  
• 
  statistik ishlarini tashkil etish uchun zarur bo’lgan iqtisodiy-statistika tasniflagichlar tizimini hamda korxonalar va tashkilotlarning yagona davlat registrini yuritish.
  

Qonunning 4 - moddasida xalqaro miqyosida tan olingan davlat statistikasining asosiy tamoyillari keltirilgan, ya’ni: ishonchlilik, xolislik, beg’arazlik; dolzarblik, qiyosiylik va barqarorlik; qulaylik, ochiq oydinlik va oshkorolik; statistika hisobotini yig’ish, qayta ishlash va umumlashtirish tartibga har qanday aralashini istisno etuvchi statistika ishlarini tashkil qilish tizimini yaratish.
Davlat statistika idoralari nomli 5-moddada Davlat statistikasi vakolatli organining rahbari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan uch yil muddatga tayinlanadi deb belgilab qo’yilgan. Ushbu moddada «Davlat statistika organlari ma’lumotlar manbalarini, statistika usullarini, statistika ma’lumotlarining mazmuni, shakli, vaqti va tarqatilishini tanlashda mustaqildir»-deyilgan. Pirovardida, statistika ishlarida foydalaniladigan uslublarni qo’llash jarayonida bu uslublarni real iqtisodiy vaziyatga tezda moslashtirishi imkoniyati yaratildi.
Ko’p yillar davomida statistik ma’lumotlarni shakllantirishda asosiy manba- xo’jalik yurituvchi sub’ektlar taqdim qiladigan hisobot bo’lib keldi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa iqtisodiy voqea va jarayonlarni tezkorlik bilan kuzatib borish maqsadida endi, qonunda aks ettirilganidek, statistika organlari ushbu o’zgarishlar to’g’risidagi ma’lumotlarni qay yo’sinda olish kerakligini mustaqil tarzda hal qiladilar. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda vaqt va moliyaviy resurslarni tejash maqsadida ko’pgina statistik ma’lumotlar tanlab kuzatish orqali olindi. Natijada, birinchidan, statistika ishlari uchun davlat byudjetidan ajjratiladigan moliyaviy resurslardan samarali foydalanish imkoniyati yaratilib, bajarilayotgan ish hajmini qisqartirish orqali ortiqcha hisobot turlarini bartaraf qilish bilan hisobot turlarini, masalan 10 tadan 3 yoki 4 tagacha qisqartirish imkoniyati tug’iladi. Ikkinchidan tanlab kuzatish dasturini kengaytirish natijasida keng qamrovli va sifatli statistik ma’lumotlar to’plash mumkin bo’ladi.
Bundan tashqari, statistika idoralariga Davlat statistika ishlari dasturiga kiritilmagan statistik ishlarni buyurtmaga ko’ra xaq to’lash yo’li bilan shartnoma asosida amalga oshirish huquqi ham berilgan.
Qonunning 8 moddasi «Statistika kengashi» deb atalib, unda «Statistika kengashi davlat statistikasi vakolatli organi huzuridagi davlat statistikasining rivojlantirilishi, faoliyat ko’rsatishi va muvofiqlashtirilishi muammolari bo’yicha kollegial maslahat organidir» - deb belgilab qo’yilgan.
Kengashga faqat rasmiy statistika organlarining xodimlari kiritilib qolmasdan, davlat organlari, jamoatchilik, ilmiy va ishbilarmon doiralar, ya’ni statistik ma’lumotlardan foydalanuvchilarning vakillari ham kiritiladi.
Kengash a’zolari yoki yig’ilishga taklif qilinadigan ekspertlarning fikrlari, ularning takliflari statistik ishlar dasturini tuzishda inobatga olinadi.
Shu yo’sinda statistik ma’lumotlaridan foydalanuvchilar bilan uzviy va bevosita aloqa o’rnatiladi va natijada statistik ma’lumotlardan foydalanuvchilarga zarur bo’lgan ma’lumotlar tizimi doimiy tarzda ta’minlanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 24 dekabrdagi UP-3183- sonli «O’zbekiston Respublikasi Makroiqti-sodiyot va statistika vazirligini qayta tashkil etish to’g’risida»gi Farmoniga binoan Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi tugatilib, uning negizida O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi tashkil qilindi. Ushbu farmonga binoan statistika idoralari zimmasiga quyidagi vazifalarni hal qilish yuklatiladi:

• 
  statistika sohasida yagona siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish, zamonaviy xalqaro talablar va andozalarga mos keladigan statistikani tashkil etishning samarali tizimini ta’minlash;
  
• 
  ilmiy asoslangan, bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillariga javob beradigan, milliy hisoblar tuzishni ta’minlaydigan hamda xalqaro statistika andozalariga muvofiq bo’lgan yagona statistika metodologiyasi va ko’rsatkichlar tizimini ishlab chiqib, tadbiq etish;
  
• 
  statistika va hisobot ko’rsatkichlarining tezkorligi, ishonchliligi va xolisligini ta’minlash, statistika axborotini olish bemalolligi, uning ochiqligi va oshkoraligini kengaytirish chora-tadbirlarini amalga oshirish;
  
• 
  statistika axborotini yig’ish, qayta ishlash va umumlashtirish tartibiga har qanday aralashuvlarga yo’l qo’ymaydigan statistika ishlarini tashkil qilish tizimini yaratish;
  
• 
  statistika organlarini zamonaviylashtirish hamda ularni statistik axborotlarni tezkor uzatish va qayta ishlashni ta’minlaydigan zamonaviy kompyuter hamda axborot-kommunikatsiya tizimlari va texnologiyalari bilan qayta jihozlash, statistika bo’yicha yagona axborot tizimini yanada rivojlantirish;
  
• 
  korxonalar va tashkilotlarning Yagona davlat registrini, iqtisodiy-statistik klassifikatorlar tizimini yuritish.
  

Ushbu Farmonning 7 bandida statistika idoralariga statistika axborotlarining xaqqoniyligini ta’minlash borasida katta vakolatlar berilgan: «Belgilab qo’yilsinki, ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot(ishlar, xizmatlar) hajmlarining sun’iy ravishda kamaytirilishiga, korxonalar faoliyatiga noxolis baho berilishiga, pul mablag’larining bankdan tashqari noqonuniy aylanishiga olib keladigan noto’g’ri statistik hisobotni taqdim etishda, statistika ma’lumotlarini yashirishda aybdor bo’lgan mansabdor shaxslar qonunga muvofiq qattiq javobgarlikka, hatto jinoiy javobgarlikka ham tortiladilar».

2003 yilning 8 yanvarida Vazirlar Mahkamasining 8-sonli «O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida»gi qarori qabul qilinib, unda respublika Davlat statistika qo’mitasi tizimining tuzilmasi, markaziy apparatining tashkiliy tuzilmasi, qo’mita to’g’risidagi Nizom, maxsus jamg’arma to’g’risidagi Nizom tasdiqlanib, Davlat statistika qo’mitasi huzurida davlat statistikasini rivojlantirish, uning faoliyat ko’rsatishi va uni muvofiqlashtirish muammolari bo’yicha kollegial maslahat organi tashkil etilishi belgilab qo’yilgan.