1. Совет ҳокимиятининг ўрнатилиши



Download 44,19 Kb.
Sana06.07.2022
Hajmi44,19 Kb.
#746909
Bog'liq
коракалпоклар


Қорақалпоқлар
Режа:

1.Совет ҳокимиятининг ўрнатилиши.


2.Қорақалпоқларнинг миллий-ҳудудий чегараланиш жараёнига тортилиши ва Қорақалпоқистон АССРнинг ташкил этилиши.
3. Қорақалпоқистон АССРда ижтимоий-иқтисодий ҳаёт
Хулоса
Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати


Кириш
1917 йил февралда чоризмнинг авдарилиши мустамлака халкларнинг узок, давом этган, фидокорлик билан тулиб-тошган миллий-озодлик харакатидан иборат тарихий бир даврни якунлади. Ахолининг феврал инкдлобига жалб кдпиниши қандайдир тасодифий ва тусатдан булган нарра эмасди. Бу вак,тга келиб Туркистон улкасининг Амударё булими ва Хива хонлигининг ватанпарвар кучлари миллий-озодлик ва мустаккилик учун кураш жабхаларида бирмунча тажриба туплаган эдилар. XX асрнинг бошларидаги Россия, Туркия, Эрон инкилоблари Коракалпогистон ахолисининг кенг катламларини (миллий зиёлиларни, диний арбобларни, жадидларни, дехконлар, чорва-дорлар, баликчилар, савдогарларни ва хоказоларни) уйготди ва маълум даражада озодлик харакатига жалб килди. Миллий-озодлик кураши жараёнида Амударё булимининг ахолиси 1913-1917 йилларда маъмурларнинг утказган катагонлари натижасида 38626 кишига кискарди.
Россиядаги октябр тунтариши Коракалпогистонда хеч кандай шов-шувсиз, туполонсиз кабул килинди, чунки хокимият тепасида собик мустамлакачилар ва подшо амалдорлари турарди. Петро-Александровск шахар думаси таркибида нуфузли, бадавлат фукаролар катлами булишига карамай, болишевиклар 1917 йил февралда чоризмнинг авдарилиши мустамлака халкларнинг узок, давом этган, фидокорлик билан тулиб-тошган миллий-озодлик харакатидан иборат тарихий бир даврни якунлади. Ахолининг феврал инкилобига жалб килиниши кандайдир тасодифий ва тусатдан булган нарса эмасди. Бу вактга келиб Туркистон улкасининг Амударё булими ва Хива хонлигининг ватанпарвар кучлари миллий-озодлик ва мустаккилик учун кураш жабхаларида бирмунча тажриба туплаган эдилар.
XX асрнинг бошларидаги Россия, Туркия, Эрон инкилоблари Коракалпогистон ахолисининг кенг катламларини (миллий зиёлиларни, диний арбобларни, жадидларни, дехконлар, чорвадорлар, баликчилар, савдогарларни ва хоказоларни) уйготди ва маълум даражада озодлик харакатига жалб кдлди. Миллий-озодлик кураши жараёнида Амударё булимининг ахолиси 1913—
1917 йилларда маъмурларнинг утказган катагонлари натижаси да 38626 кишига кискарди
2. Россиядаги октябр тунтариши Коракалпогистонда хеч кандай шов-шувсиз, туполонсиз кабул килинди, чунки хокимият тепасида собик мустамлакачилар ва подшо амалдорлари турарди. Петро-Александровск шахар думаси таркибида нуфузли, бадавлат фукаролар катлами булишига карамай, болишевикларнинг саъй-харакатларини маъкулламади. Шундай булса хам агдариб ташланган Муваккат хукуматнинг бу органи 1918 йилнинг охиригача мавжуд булиб турди.
1917 йил 31 октябрдан 1918 йил октябрга кадар Амударё булими комиссари лавозимини гидротехник В.Н. Памшев эгаллаб турди. Бу даврда хокимият тизимида кескин узгаришлар содир булмади: Амударё булимининг комиссари, Чимбой ва Шурахон уездларининг комиссарлари, Петро-Александровск шахар думаси, жамоат кумитаси уз вазифаларини давом эттириб турдилар. 1917 йил март ойида ташкил этилган Петро-Александровск шахар солдат депутатлари кенгаши фаоллик курсата олмади, шахардан ташкарида уз хокимиятини ташкил кила олмади. Амударё булими тасарруфидаги овул ва кишлоклар ахолиси Петро-Александровск маъмурларидан хеч кандай Харбий ва моддий кумак олмасдан уз-узини мудофаа килиш отрядларини ташкил этди, уларга нуфузли ypyг бошликлари, чунончи Убайдулла Бауатдинов (Хон Махсум), Болабий ва бошкалар бошчилик килишди. Халк уруг йулбошчилари тевара-гига бирлаша бошлади, чунки очлик, карокчилик хужумлари, тартибсизлик ва кургокчилик хавф солаётган эди. 1918 йилнинг иккинчи ярмидан бошлаб Амударё булимидаги вазият узгара бошлади. Хива хонлигида Курбон Мамед (Жунаидхон)нинг хукмронлиги урнатилиши муносабати билан бу ерга сул Хива сохилидаги Россия фукаролари кучиб кела бошлади. Хива хонлигида хокимиятнинг алмашиниши Туркистон Автоном Республикаси Халк Комиссарлари Кенгашини ташвишга солиб куйди. Амударё булимига Чоржуй ва Тошкентдан Кизил гвардиячилар отрядлари жунатилди. Петро-Александровск шахри хакикатда большевиклар хокимиятининг кургони, унинг харбий базасига айлантирилди.
Амударё кенгаши деб кайта номланган Петро-Александровск кенгаши кизил гвардиячи отрядларга таяниб, саноатчиларнинг 24 та хунармандчилик ва ярим хунармандчилик, пахта тозалаш заводларини, баликчилик корхоналарини, бойларнинг уйларини, Урмон бойликларини, бадавлат хужалик ерларини, боглар, дорихоналар, харбий лазаретлар ва касалхоналарни национализация килди. Умуман национализация килиш, товон тулаш, Кизил гвардиячи озик-овкат отрядларининг зуравонлиги, Хива хонлиги билан Туркистон АССР Уртасида харбий карама-каршилик — буларнинг хаммаси 1918 йил охири — 1919 йилнинг биринчи ярмида Амударё булимидаги харбий-сиёсий ахволнинг
хакикий куриниши эди. Янги хокимият комиссарлари махаллий кенгашларга сайлов утказдилар, сайловга савдогарлар вакиллари, ер эгалари, рухонийлар куйилмади. Большевикларнинг синфий принципи асосида утказилган махаллий кенгашларга сайловлар махаллий-миллий хусусиятни эътиборга олмади, жамиятнинг уругчилик асосида тузилганлигига риоя килинмади, узаро келишувчилик ва порахурликка йул куйилди. Янги хокимиятнинг дастлабки тадбирлари адолат ва тенглик гояларини утказишдан кура, асрлар давомида карор топган анъанавий шаркона тузилмаларни барбод килишга киришди. Бу жихатдан большевиклар комиссарлари подшо амалдорларидан хам утиб кетдилар.
Подшо маъмурияти Хоразм вохасида жазо отрядларини мунтазам саклаб турган эди, улар бу ерда большевиклар хокимияти урнатилишига кадар хукмронлик килдилар. Большевиклар хокимияти чоризмнинг бу тажрибасидан уз максадлари йулида фойдаланди. 1918 йилнинг кузидан 1919 йилнинг августига кадар Петро-Александровскка куролланган ишчилар, матрослар, хорижий легионерларнинг бир канча отрядлари келди, уларга Н.А.Шайдаков, В.П.Коноплев, А.Н.Христофоров, В.Кемпчинский, С.Наумов, АЛ.Тимошенко, В.Церпицский ва бошкалар бошчилик килди. Бу отрядлар Амударё булимидаги махаллий партия ташкилотларни, харбий органларни «мустахкамлаш учун барча чораларни куришди», шунингдек, «Хива хонлиги худудидаги инкилобчиларга кардошларча ёрдам» курсатиш борасида бир катор ишларни амалга оширди. Тиш-тирногигача куролланган отрядларнинг улкага келиши ахолига аввалги тузумни, 1916 йилги фожиаларни эслатарди. Хоразм вохаси халкларининг тилини, анъаналарини, турмушини билмасдан узига хос миллий тузилмалар ишига зуравонлик билан аралашиш ва уларга
хужум килиш жиддий низоларга олиб келди. Кизил гвардиячилар орасида ичкиликбозлик, угирлик, талончилик, хотин-кизларни зурлаш авж олди. Утказилаётган тадбирларнинг маъмурий-буйрукбозлик охангида булиши куп утмай ахолининг купчилик кисмини янги хокимиятга нисбатан муносабатини кескин узгартирди.
Большевик комиссарлар диний мадрасаларни халкнинг акл-идроки учун курашда узларининг ракобатчилари деб билиб, улкадаги диний арбобларга карши «отлик хужум» бошладилар.
Шунингдек, партия-совет маъмурлари Коракалпогистонга 1874 йилда Уралдан кучирилган казакларга черков хизматини бажо келтиришни, кунгироклар овози билан ибодатлар утказишни, пасхани байрам килишни, Амударёда балик овлашни такиклаб куйдилар. Большевик маъмурларнинг халкка карши каратилган бу тадбирлари улкада миллий-озодлик харакатининг кутарилишига сабаб булди. Коракалпогистондаги большевикларга карши
кутарилган курашнинг биринчи боскичида ахолининг барча катламлари эшонлар бошчилигида фаол иштирок этди. Махаллий ахолининг бу курашига Урал казаклари хам катнашиб уларнинг мустакиллик гояларини куллаб-кувватладилар1.
келишувчилик ва порахУрликка йул куйилди. Янги хокимиятнинг дастлабки тадбирлари адолат ва тенглик гояларини утказишдан кура, асрлар давомида карор топган анъанавий шаркона тузилмаларни барбод кдпишга киришди. Бу жихатдан большевиклар комиссарлари подшо амалдорларидан хам утиб кетдилар.
Подшо маъмурияти Хоразм вохасида жазо отрядларини мунтазам саклаб турган эди, улар бу ерда большевиклар хокимияти урнатилишига кадар ^укмронлик килдилар. Большевиклар хокимияти чоризмнинг бу тажрибасидан уз максадлари йулида фойдаланди. 1918 йилнинг кузидан 1919 йилнинг августига кадар Петро-Александровскка цуролланган ишчилар, матрослар, хорижий легионерларнинг бир канча отрядлари келди, уларга
Н.А.Шайдаков, В.П.Коноплев, А.Н.Христофоров, В.Кемпчинский, С.Наумов, АЛ.Тимошенко, В.Церпицский ва бошкалар бошчилик кидай. Бу отрядлар Амударё булимидаги махаллий партия ташкилотларни, харбий органларни «муста^камлаш учун барча чораларни куришди», шунингдек, «Хива хонлиги худу дидаги инкилобчиларга кардошларча ёрдам» курсатиш борасида бир катор ишларни амалга оширди. Тиш-тирногигача куролланган отрядларнинг улкага келиши ахолига аввалги тузумни, 1916 йилги фожиаларни эслатарди. Хоразм вохаси халкларининг тилини, анъаналарини, турмушини билмасдан узига хос миллий тузилмалар ишига зуравонлик билан аралашиш ва уларга
хужум килиш жиддий низоларга олиб келди. Кизил гвардиячилар орасида ичкиликбозлик, угирлик, талончилик, хотин-кизларни зурлаш авж олди. Утказилаётган тадбирларнинг маъмурий-буйрукбозлик охангида булиши куп утмай ахолининг купчилик кисмини янги хокимиятга нисбатан муносабатини кескин узгартирди.
Большевик комиссарлар диний мадрасаларни халкнинг акл-идроки учун курашда узларининг ракобатчилари деб билиб, улкадаги диний арбобларга карши «отлик )(ужум» бошладилар. Шунингдек, партия-совет маъмурлари Коракалпогистонга 1874 йилда Уралдан кучирилган казакларга черков хизматини бажо келтиришни, кунгироклар овози билан ибодатлар утказишни,
пасхани байрам килишни, Амударёда балик овлашни такиклаб куйдилар. Большевик маъмурларнинг халкка карши каратилган бу тадбирлари улкада миллий-озодлик ^аракатининг кутарилишига сабаб булди. Коракалпогистондаги большевикларга карши кутарилган курашнинг биринчи боскичида ахолининг барча катламлари эшонлар бошчилигида фаол иштирок этди. Махаллий ахолининг бу курашига Урал казаклари хам катнашиб уларнинг мустакиллик гояларини куллаб-кувватладилар.
Амударё кенгашининг Закаспий фронти кушинлари га карашли Хива гурухининг ғарбий-оператив штабига берган фармойиши янги хокимиятга карши навбатдаги кугарилишга сабаб булди.

Мазкур фармойишда «учинчи Заир казаклар рарбий булинмасидаги буржуа унсурларини куролсизлантириш, агар талаб килинса бутун булинмани куролсизлантириш, шундан кейин буржуа унсурларга хакикий товон тулатишга киришиш» буюрилган эди.


Фармойишга биноан 1919 йил июн ойининг охирида Чимбой участкасининг Заир посёлкасига махсус ғарбий комиссия жунатилди. Комиссия таркибида кизил кушинлар Хива гурухи штабининг бошлиги М.Р.Ваничкин, Амударё кенгаши ижрокумининг махсус вакили М.Липовский, Нукус ғарбий гарнизони
бошлиги М.В.Гадецкий бор эди. Булинмадаги «буржуа унсурларини» жазолаш вазифасини уз зиммасига олган комиссиянинг фаолияти амалда ижобий натижалар бермади. Чунки, учинчи Заир казаклар ғарбий булинмаси махсус комиссияга буйсунмасдан, Заирдан Чимбой шахрига кетиб колди.
Большевикларнинг Амударё кенгаши 1919 йил 29 июлда яна махсус карор кабул килиб, унга биноан Чимбой шаҳрига Амударё булимининг 17 нафар партия-совет ва х,арбий ходимларидан иборат фавкулодда комиссияси юборилди. Комиссияга Туркистон МИК, аъзоси, РСФСРнинг Хива хонлигидаги мухтор вакили АН.Христофоров бошчилик килди. Комиссия ихтиёрида байналмилал жангчилардан иборат 14 кишилик сокчилар ғам бор эди.
Фавкулодда комиссиянинг ураллик казаклар атамани М.Фильчев билан олиб борган музокаралари муваффакият козонмади. Шунда комиссия Чимбой кенгаши ижрокумини таркатиб юборди ва унинг Урнига Чимбой участкаси инкилобий кумитасини тузди. Чимбойдаги совет хукумати рахбариятидаги бу узгартириш кучлар нисбатини хисобга олмасдан амалга оширилган эди. Шу сабабдан хам фавкулодда комиссия 10 август куни Петро-Александровскдан рарбий ёрдам сурашга мажбур булди. У ердан Чимбойга 80 жангчидан иборат харбий отряд юборилди, лекин бу отряд камалга тушиб колди. 14 августда каршилик харакати иштирокчилари фавкулодда комиссияни хибсга олдилар. Бу каршилик х,аракати отрядлари сафида 40.000 дан ортик киши бор эди. Тез орада кузголончилар Нукусни ишгол килдилар ва 1919 йил 17 августда Чимбой участкасининг барча худудлари, Муйнок баликчилик тумани хам
большевиклардан озод килинди. Шу тарика, Амударё булимининг шимолий туманларида большевикларсиз халк хокимияти урнатилди. Халк хокимиятининг бошлиги килиб ураллик казак Михаил Фильчев сайланди. Хукумат таркибига нуфузли коракалпоклар Убайдулла Боуатдинов (Хон Махсум), Иброхим Одилов, Иноят Ниёзов, Сейтназар Пирназаров, Бола бий, урал казаклари — Шишенков, Сальников, Гутаров, Божедомов, Шевелев ва боУрта Осиёда тусатдан пухта тайёргарлик курилмасдан бошланган миллий-худудий чегараланиш совет империясининг булажак иттифокдош республикаларда ва миллий-маданий мухториятларида уз «миллий хонадони» учун кескин курашни ва бир катор зидиятларни келтириб чикарди. Урта Осиё — Туркистон халкларининг куп асрлар давомида карор топиб келган тарихи,
хужалиги, анъаналари, худуди, дини ва маданиятининг яхлитлиги большевиклар томонидан назар-писанд килинмади. «Булиб ол ва хукмронлик кил» деган принцип Марказнинг бу масаладаги хакикий ниятини акс этгирарди. Миллатлар ва элатларнинг тарихий ватани тугрисида мунозаралар авж олди, тарихий маълумотлар туплаш, худудлар, хужаликлар маданий бой-
ликларни хисобга олиш бошланди.
Чоризмнинг мустамлакачилик сиёсати натижасида мажбуран икки кисмга булинган коракалпок халки хам ана шу узига хос «миллий мусобака»га тортилди.
РКП(б) МК, Урта Осиё бюроси Марказий комиссиясининг коракалпок, кичик комиссияси туплаган статистик маълумотларга Караганда, коракалпоклар Туркистон АССР Амударё вилоятининг Чимбой (бутун ахолиси 81096 киши булиб, коракалпоклар 58604 киши, яъни 71%ни ташкил киларди), Шурохон
уездларида (бутун ахолиси 90736 киши булиб, улардан коракалпоклар 81100 кишини, яъни 72%ни ташкил киларди) ва Кунгирот (бутун ахолиси 80988 киши, шундан коракалпоклар 79,5%ни ташкил киларди) округида зич яшардилар. Бу статистик маълумотлар Хоразм, Коракалпогистон, Узбекистан ва Киргизистон вакиллари уртасида мунозаралар ва шиддатли тортишувлар объекта булди. Коракалпок халкининг энг яхши фарзандлари — Оллоёр Дустназаров, Абу Кудабоев, Отаниёз Бекимбетов, Уроз Ирмонов, Ибраим Бекимбетов, Каримберди Саъдуллаев, Косим Авезов ва бошкаларнинг катъияти, собиткадамлиги, сабот-матонати иттифок рахбар органларини куп асрлар мобайнида уз миллий мустакиллиги учун курашиб келган коракалпок халкининг овозига кулок солишга мажбур этди. 1924 йил 14 октябрда Бутуниттифок Советлари МИКнинг иккинчи сессияси Россия Федерациясининг Козо Автоном Республикаси таркибида Коракалпогистон автоном вилояти ташкил этилганлигини тасдиклади. Коракалпок халкининг эзгу орзуси ушалгандай булиб туюларди. Бирок бу уз мохияти билан унитар (кушма) давлат булган СССРдаги давлатчилик курилишининг большевиклар андозасидаги «матрёшка» принципи эди: иттифокдош республика — автоном вилоят — автоном округлар ва туманлар. Крракдлпокдар чинакам мустакиллик ва хакикий суверенитетга эришиш учун узок, машакдатли йулни босиб утишлари лозим эди.
1925 йил 12—19 февралда вилоят маркази Турткул шахрида булиб утган Крракапогистон автоном вилояти Советларининг биринчи съезди «Крракалпогистон автоном вилояти ташкил топганлиги тугрисида Декларация» кабул килиб, «коракалпок халкининг миллий давлатчилиги» ташкил этилганлигини конунан расмийлаштирди. Крракалпогистон автоном вилояти Ижроия кумитасининг раиси килиб А.Кудабоев, раис уринбосарлари килиб А.Айтешов ва Т.Непесов, аъзолари килиб А.К.Дустназаров, И.Бекимбетов, К.Авезов, Д.Аташев, О.Бекимбетов, У.Ирмонов, Е.Кожуров, Д.Курбонбоев ва бошкалар сайланди. Миллий рахбар кадрлар хаёти ва фаолияти хакида маълумот Оллоёр Куразович Дустназаров (1896— 1937) — давлат ва жамоат арбоби.
О.К.Дустназаров 1896 й. Амударё вилояти (хозирги Коракалпогистон Республикаси) Кукузак волостининг Чимбой уездида камбагал дехкон оиласида дунёга келди.
1913— 1918 йилларда у бойлар кулида чупонлик килди, Хивадаги «Ярослав» пахта тозалаш заводида ишчи, Турткулда дорихона коровули булиб ишлади.
1918— 1921 йилларда армия сафида хизмат килди. 1921 й. Москвадаги Шарк мехнаткашлари Коммунистик университетига укишга кирди.
1921— 1924 йилларда Кунгирот тумани партия кумитасининг биринчи котиби, Чимбой уездида шахар партия кумитасининг булим мудири, Амударё вилоят партия кумитасида назорат комиссиясининг раиси булиб ишлади.
О.Дустназаров Коракалпогистон автоном вилоятини ва партия ташкилотини тузишда ва ташкил килишда фаол катнашди. У 1924— 1925 йилларда Коракалпогистон автоном вилоят партия кумитасининг биринчи котиби лавозимида ишлади.
1926— 1930 йилларда Урта Осиё Коммунистик университетининг талабаси булди. У укишни тамомлагандан сунг Бошкирдистон АССРда ишчи-дехкон инспекциясининг раиси вазифасини бажарди. О.Дустназаров 1935 йилларда Москвадаги «Металлстрой» трести бошкарувчисининг муовини, сунгра «Металлист» заводининг директори лавозимларида фаолият курсатди.
О.Дустназаров 1935 й. 25 январда Москвада «контрреволюцией ташкилотлар билан алока боглаган»ликда айбланиб НКВД томонидан хибсга олинади ва 10 йилга камок жазосига хукм килинади. Лекин, 1937 й. 10 ноябрда НКВДнинг Ленинград вилоят бошкармасидаги «учлик» гурухи О.Дустназаров «ишини кайта куриб», уни «халк душмани» сифатида айблаб, отишга хукм килади. Хукм 1937 й. 8 декабрда ижро этилади.
Крракалпористон автоном вилояти 160000 кв. км.дан ортик худудни эгаллаган булиб, туртта маъмурий округ — Турткул, Чимбой, Хужайли ва Кунгирот округларидан ташкил топган эди. Вилоят куп миллатли эди: коракалпоклар — 38,1%, козоклар — 28,5%, узбеклар — 27,5%, туркманлар — 3,2%, бошка
миллатлар — 2,7%ни ташкил этарди, Крракалпогистон автоном вилоятининг бойлиги унча катта эмасди: 5% урмон массивлари, 280745 бош чорва, 800000 сум пул булиб, улар чегараланиш вактида таксимланган эди.
Большевиклар партиясининг сталинча рахбарияти «жахон пролетар инкилоби» гоясидан вактинча воз кечиб, алохида олинган мамлакат — СССРда, шу жумладан, унинг таркибий кисми булган, феодал-патриархал муносабатлар хукмронлик килган Коракапогистонда социализм куришга киришди.
Мамлакат сиёсий рахбариятининг «социалистик индустрлаштириш коракалпок халкининг хакикий тенгсизлигига бардам бериш»ни таъминлаши лозим, деган баландпарвоз сузларига кара май, реал хаётда эса бу истак когозда колаётган эди.
Лекин шунга карамасдан мухтор вилоятнинг, кейин эса республиканинг саноат потенциали маълум даражада ривожлантирилаётганлиги хар холда кузга ташланаётган эди.
1925—1926 йилларда Кoракалпогистонда 16 та ишлаб турган саноат корхонаси мавжуд булиб, уларда 3824 т. пахта толаси, 6332 т. уруглик чигит, 691 т. пахта ёги, 113т. совун, 2422 т. чигит кунжараси ва хрказолар ишлаб чикарилган эди. Вилоят саноатида 435 нафар ишчи ишлаган булса, махаллий хунармандчилик саноатида эса 4516 киши ишларди. 1927—1928 йилларда саноатни ривожлантириш учун 183900 сум микдорида маблаг ажратилди 2.Коракалпогистон икгисодиётининг ривожланиши бир томонлама хусусиятга эга булиб, собик СССРнинг марказий минтакалари саноатини ривожлантириш эхтиёжларини таъминлашга каратилган эди, вилоятнинг Уз манфаатлари бутунлай назар-писанд килинмаc, унинг табиий ва хом ашё ресурсларидан шафкатсизлик билан фойдаланиларди. 30-йилларнинг урталарига келиб Крракалпогистон саноатининг ишлаб чикариш куввати ошганлиги кузга ташланди: 1934 йилнинг охирида Нукусда СССРда энг йирик беда уруги тозалайдиган завод ишга туширилди, пахта тозалаш заводлари, Муйнокда балик консерваси комбината, Турткул электр станцияси, Нукус шахрида матбаа комбинати барпо этилди. Бирок,саноатда банд булган миллий мухандис-техник ходимларни шакллантириш муаммоси кескинлигича колаётган эди: масалан, 940 нафар мухандис-техник ходимлардан факат 37 нафари махаллий миллат вакиллари эди, холос.
Автоном вилоят саноатининг етакчи тармокдари пахта тозалаш ва балик консерва корхоналари эди. Саноатни ривожлантиришдаги айрим силжишларга карамасдан, Крракалпогистон бу сохдда жуда оркада колаётган эди: бу жихатдан ахоли жон бошига туфи келадиган умумий саноат махсулоти бор-йуги 36 сумни ташкил этарди холбуки, умуман, иттифок буйича бу курсаткич 273 сумни, Урта Осиё республикалари буйича эса 71 сумни ташкил киларди. К,оракалпогистон саноати ривожининг узига хос хусусияти шунда эдики, у ирригация ва кишлок хужалиги масалалари билан, айникса, унинг асосий тармог булган пахта, беда ва коракулчилик билан мустахкам боглик эди.
Автоном вилоятнинг табиий ресурсларини Урганишга совет хукумати катта эътибор берди, чунки Марказ учун куплаб хом ашё керак эди. РСФСРнинг геолог олимларидан — академик А.Е.Ферсман, А.Н.Чистяков. А.Ф.Сосодко ва бошкалар улкада кидирув ишларини утказиб, тальк, фосфорит, гипс, мармар ва бошка табиий казилмаларнинг бой конларини топдилар. Буларни казиб олиш ва бирламчи кайта ишлаш учун саноат корхоналари керак эди. Шу боисдан хам Коракалпок саноатига капитал маблаглар ажратиш муттасил ортиб борди. Улар биринчи беш йилликда 6 млн. сумни, иккинчи беш йилликда 22 млн. сумни ташкил этди. 30-йилларнинг урталарига келиб махаллий хом ашёга асосланган пахта тозалаш заводлари ва бошка корхоналар курилиши кенг микёсда авж олдирилди. Саноат корхоналари сони 1940 йилга
келиб 89 тага етди. ВКП(б) Козогистон Улка Кумитаси 1927 йил 22 сентябрда
К,оракалпогистонга вилоят партия ташкилотининг биринчи котиби килиб П.И.Варламовни (1930 йил охиригача ишлаган) юборди, бундан максад «партия ташкилотини ва пахта тайёрлаш ишини оёкка куйиш»дан иборат эди. Уша пайтдан бошлаб амалий ишлар асосан «кулокдар хавфи»га карши курашга каратилади. 1927 йилги сайлов кампаниясидан бошлаб асосий эътибор «овулларни советлаштириш»га каратилди. Уша йилларда Коракалпогистон буйича 5920 киши сайлов хукукдан махрум этилган эди. «Махрум этилганлар» тоифаси 17 банддан иборат 1935 йилларда Москвадаги «Металлстрой» трести бошкарувчисининг муовини, сунгра «Металлист» заводининг директори лавозимларида фаолият курсатди.
О.Дустназаров 1935 й. 25 январда Москвада «контрреволюцией ташкилотлар билан алока боглаган»ликда айбланиб НКВД томонидан хибсга олинади ва 10 йилга камок жазосига хукм килинади. Лекин, 1937 й. 10 ноябрда НКВДнинг Ленинград вилоят бошкармасидаги «учлик» гурухи О.Дустназаров «ишини кайта куриб», уни «халк душмани» сифатида айблаб, отишга хукм килади. Хукм 1937 й. 8 декабрда ижро этилади.
Коракалпогистон автоном вилояти 160000 кв. км.дан ортик; худудни эгаллаган булиб, туртта маъмурий округ — Турткул, Чимбой, Хужайли ва Кунгирот округларидан ташкил топган эди. Вилоят куп миллатли эди: коракалпоклар — 38,1%, козоклар — 28,5%, узбеклар — 27,5%, туркманлар — 3,2%, бошка миллатлар — 2,7%ни ташкил этарди, Коракалпогистон автоном вилоятининг бойлиги унча катта эмасди: 5% урмон массивлари, 280745 бош чорва, 800000 сум пул булиб, улар чегараланиш вактида таксимланган эди.
Большевиклар партиясининг сталинча рахбарияти «жахон пролетар инкилоби» гоясидан вактинча воз кечиб, алохида олинган мамлакат — СССРда, шу жумладан, унинг таркибий кисми булган, феодал-патриархал муносабатлар хукмронлик килган Коракапогистонда социализм куришга киришди.
Мамлакат сиёсий рахбариятининг «социалистик индустрлаштириш коракалпок халкининг хакикий тенгсизлигига бардам бериш»ни таъминлаши лозим, деган баландпарвоз сузларига кара май, реал хаётда эса бу истак когозда колаётган эди.
Лекин шунга карамасдан мухтор вилоятнинг, кейин эса республиканинг саноат потенциали маълум даражада ривожлантирилаётганлиги хар холда кузга ташланаётган эди.
1925—1926 йилларда Коракалпогистонда 16 та ишлаб турган саноат корхонаси мавжуд булиб, уларда 3824 т. пахта толаси, 6332 т. уруглик чигит, 691 т. пахта ёги, 113т. совун, 2422 т. чигит кунжараси ва хрказолар ишлаб чикарилган эди. Вилоят саноатида 435 нафар ишчи ишлаган булса, махаллий хунармандчилик саноатида эса 4516 киши ишларди. 1927—1928 йилларда саноатни ривожлантириш учун 183900 сум микдорида маблаг ажратилди.
Коракалпогистон иктисодиётининг ривожланиши бир томонлама хусусиятга эга булиб, собик СССРнинг марказий минтакалари саноатини ривожлантириш эхтиёжларини таъминлашга каратилган эди, вилоятнинг Уз манфаатлари бутунлай назар-писанд килинмас, унинг табиий хом ашё ресурсларидан шафкатсизлик билан фойдаланиларди. 30-йилларнинг урталарига келиб Коракалпогистон саноатининг ишлаб чикариш куввати ошганлиги кузга ташланди: 1934 йилнинг охирида Нукусда СССРда энг йирик беда уруги тозалайдиган завод ишга туширилди, пахта тозалаш заводлари, Муйнокда балик консерваси комбината, Турткул электр станцияси, Нукус шахрида матбаа комбинати барпо этилди. Бирок, саноатда банд булган миллий мухандис-техник ходимларни шакллантириш муаммоси кескинлигича колаётган эди: масалан, 940 нафар мухандис-техник ходимлардан факат 37 нафари махаллий миллат вакиллари эди, холос.
Автоном вилоят саноатининг етакчи тармокдари пахта тозалаш ва балик консерва корхоналари эди. Саноатни ривожлантиришдаги айрим силжишларга карамасдан, Коракалпогистон бу сохдда жуда оркада колаётган эди: бу жихатдан ахоли жон бошига туфи келадиган умумий саноат махсулоти бор-йуги сумни ташкил этарди холбуки, умуман, иттифок буйича бу курсаткич 273 сумни, Урта Осиё республикалари буйича эса сумни ташкил киларди.
Коракалпогистон саноати ривожининг узига хос хусусияти шунда эдики, у ирригация ва кишлок хужалиги масалалари билан, айникса, унинг асосий тармота булган пахта, беда ва коракулчилик билан мустахкам боглик эди.
Автоном вилоятнинг табиий ресурсларини Урганишга совет хукумати катта эътибор берди, чунки Марказ учун куплаб хом ашё керак эди. РСФСРнинг геолог олимларидан — академик А.Е.Ферсман, А.Н.Чистяков. А.Ф.Сосодко ва бошкалар улкада кидирув ишларини утказиб, тальк, фосфорит, гипс, мармар ва бошка табиий казилмаларнинг бой конларини топдилар. Буларни казиб олиш ва бирламчи кайта ишлаш учун саноат корхоналари керак эди. Шу боисдан хам Коракалпогистон саноатига капитал маблаглар ажратиш муттасил ортиб борди. Улар биринчи беш йилликда 6 млн. сумни, иккинчи беш йилликда 22 млн. сумни ташкил этди. 30-йилларнинг урталарига келиб махаллий хом ашёга асосланган пахта тозалаш заводлари ва бошка корхоналар курилиши кенг микёсда авж олдирилди. Саноат корхоналари сони 1940 йилга
келиб 89 тага етди.
ВКП(б) Козогистон Улка Кумитаси 1927 йил 22 сентябрда Коракалпогистонга вилоят партия ташкилотининг биринчи котиби килиб П.И.Варламовни (1930 йил охиригача ишлаган) юборди, бундан максад «партия ташкилотини ва пахта тайёрлаш ишини оёкка куйиш»дан иборат эди. Уша пайтдан бошлаб
амалий ишлар асосан «кулокдар хавфи»га карши курашга каратилади. 1927 йилги сайлов кампаниясидан бошлаб асосий эътибор «овулларни советлаштириш»га каратилди. Уша йилларда Коракалпогистон буйича 5920 киши сайлов хукукдан махрум этилган эди. «Махрум этилганлар» тоифаси 17 банддан иборат булиб, уларга собик волость бошкарувчилари, бойлар, подшо маъмурияти хизматида булган зобитлар, савдо ходимлари, ижарачилар, косиб- хунармандлар, рухонийлар вакиллари, халк, табиблари ва бошкалар киритилган эди.
Кишлок ва овулларга «синфий кураш» сиёсатини киритиш ер-сув ислохотини тайёрлаш ва утказишдан бошланди. «Ер тузилишидан фаркли уларок, — деган эди бу кампаниянинг рахбарларидан бири У.Жондосов, — ер ислохоти миллий кишлокка синфий курашни олиб киришнинг синалган воситаси ва
усули булиб, дехконларнинг барча ва хар кандай эксплуататорларга карши курашини бошлаб беради».
П.И.Варламов бошчилигидаги Марказ эмиссарлари автоном вилоят давлат аппаратини «тозалаш» жараёнида унинг «рухан аксилинкилобчи ёт, жиноятчи ва яроксиз унсурлар билан кадидан ташкари тулдириб юборилганлигини, улар хизматчилар умумий сонининг 20%ини ташкил этганлигини аниклади. ВКП(б) вилоят кумитасининг ва Киргизистон Автоном Республикаси МИК, Раёсатининг аъзолари У.Бекимбетов, Ф.Маткаримов, туман муассасалари рахбарлари Г.Абдуллаев, И.Жилкибоев, Ю.Матёкубов, Токмамбетов, Курбонбоев, Эшимбетов, Бобониёзов ва бошкалар «саидваккосовчилик» билан боглик эканликда айбланди, уларга «унг огмачилар» ёрлиги ёпиштирилди.
«Бойларга шерик булгани», ижтимоий келиб чикишини яширгани, ишдаги синфий йулни хаспушлагани учун Кегайли туман кумитаси котиби С.Елтезеров, Кипчок туман кумитаси котиби Бойбозоров, Кунгирот туман кумитаси котиби Исамов, Чимбой туман партия кумитаси котиби Тожибоев, Кипчок тумани РИК, раиси Рузибоев, Кораузак туман РИК, раисининг уринбосари Бекназаров ва бошкалар ишдан олиниб, партиядан учирилди ва судга берилди. «Партия ва хукумат йулини бузганлиги учун (бу галла тайёрлаш ва экиш кампаниялари вакгида бойларни химоя килишда ифодаланган)» биринчи тоифа буйича прокурор уринбосари Х.Юсупов, вилоят судининг собик раиси Ш.Урумбоев ва бошка «ёт унсурлардан тозаланди».
Ер-сув ислохоти ва ёппасига жамоалаштириш асосида «кулоклар ва ярим феодал хужаликлар»ни тугатиш Коракалпогистонда 1930 йил бахорида бир вактнинг узида амалга оширилди. «Капиталистик унсурларни аниклаш» буйича комиссиялар ва «бойлар хужаликларини тугатиш» буйича учликлар тузилди. ВКП(б) Козогистон Улка кумитасининг 1930 йил 9 февралдаги курсатмасида 300 та ана шундай «хужаликлар» аникланган эди. Коракалпогистон автоном вилояти ижрокуми 1930 йил мартда 298 та
«кулок; хужалиги»ни Крракалпогистон ичкарисига ва тоннинг Актюбинск округига сургун кдлди. Шу билан бирга Марказ курсатмасини бажариш жараёнида 9 десятинадан камрок, ерга эга булган хужаликлар хам «бойлар — ярим феодаллар» тоифасига киритилди. 1929 йил 1 январдан 1930 йил 1 майга
кдаар Кoракалпогистондаги «бойлар — ярим феодаллар»дан 147 нафари отилди, 29 киши концлагерларга юборилди1. Жамоалаштиришни сунъий равишда жадаллаштириш натижасида кишлок аслини зурлик билан колхозларга олиб киришга, унинг бажарилиш даражасининг сунъий оширилишига сабаб булди. Агар 1930 йил январда Крракалпогистонда барча хужаликларнинг 12,5%и жамоалаштирилган булса, апрелда 52%и жамоалаштирилди. Факат Кипчок туманида 20 та, Чимбой туманида 71 та жамоа хужаликлари ташкил этилди. Томди ва Хужайли туманларида эса жамоалаштириш юз фоиз утказилди. Дехконлар куролли милиция ёрдамида колхозларга хайдаб киритилди, жамоа хужаликларига киришдан бош тортганлар камокка олинди, ортикча соликлар солиниши билан куркитилди.
Лекин Марказнинг курсатмаси билан дехкон хужаликларини мажбур кдлиш йули билан ёппасига ташкил кдлинган бу жамоа хужаликлари мустахкам эмасди, улар заиф хужаликлар эди. Бу хужаликлар таркаб кета бошлади. «Юз фоиз жамоалаштирилган» биргина Хужайли туманида факат 18,9% дехкон хужалигини камраб олган 33 та колхоз колганди. 740 та дехкон хужаликлари эса колхозлардан чикиб кетган эди. Умуман, вилоятда бор-йуги 12079 та дехкон хужалигини бирлаштирган. 210 та колхоз колган эди, холос.
ВКП(б) вилоят кумитасининг «овулларнинг бой-бадавлат табакасига большевистик сикув»ни кучайтириш хакидаги катий курсатмаси махаллий ахолининг коракалпогистон худудидан оммавий равишда кучиб кетишига сабаб булди. Факат 1931 йилнинг феврал-мартида Кдпчок туманидан 680 га якдн хужалик Туркманистон ва Хоразм вилоятига кучиб кетди. Чимбой туманидан 460 та хужалик, Томди туманидан 263 та хужалик кучиб кетишга мажбур булди. Шундай килиб, Коракалпогистонда жамоалаштиришнинг сунъий равишда жадаллаштирилиши фожиавий окибатларга олиб келди.
ВКП(б) МК, ва K,030 Улка Кумитасининг 1928 йил январ карорларига мувофик Крракалпогистонда галла тайёрлаш тадбирлари амалга оширила бошланди, бунга кура Коракалпогистонда мустакил солик солиш ва сув йигими жорий килинди. Холбуки, ижгимоий-иктисодий жихатдан ухшаш булган кушни худудларда — Хоразмда (Узбекистон) ва Тошховузда
(Туркманистон) галла тайёрлаш хам, мустакил солик, солиш ва сув йигими хдм утказилмасди.
1929 йил солик; кампаниясида Чимбой ва Кегайли туманларининг купгина овулларида бирмунча хаддан ошишларга, ахолига узбошимчалик билан солик солиш га йул куйилди. Хаддан ошишлар шу даражада булдики, хонадонларни тинтув килишда урта ва камбагал хужаликлар хам камраб олинди, батраклар
туман вакиллари рахбарлигида ёппасига тинтувлар утказишди, уртахол ва хатто экин экмаган хужаликларга хам галла топшириш мажбурий равишда татбик килинди.
Бош сиёсий бошкарманинг Крракалпогистон вилоят булими ахборот тармокдарида 1929 йил августнинг охирларида Чимбой ва Кегайли туманлари ахолиси орасида сезиларли равишда норозилик кучайганлигини кайд килди, хатго ах,оли совет хокимияти сиёсатидан норози булган бошка кишилар билан алока боглашга интилаётгани, ахщида сакданиб колган энг яхши отларни, куролларни сотиб олинаётгани, одамларни ёллаш, кенгашлар утказиш руй бераётгани кайд этилади. Шу тарика, совет хокимиятига карши кузголонга кенг микёсда хозирлик курилди. Амударёнинг сул сохилидаги Хужайли ва Кунгирот округлари (бу ерларда Шалтай ботир отрядлари харакат киларди), унг сохилдаги Кораузак, Кегайли, Чимбой, Тахтакупир, Турткул, Шурохон, Шоббоз туманлари камраб олинди (бу ерларда Бутабек Бекниёзов, Калишбой Жумамуротов, Маткурбон Хакимниёзов, Мадиёр, Курмиш ва бошка кузголончи отрядлар харакат киларди). Харакатнинг гоявий рахбари Абдужалил махсум Исматуллаев эди. Кузголончилар 1929 йил июл-августда
Чимбой шахрида яширин кенгашлар утказиб, харакатлар режасини белгилаб олдилар. Ана шу кенгашда халк хукумати ташкил этилиб, Абдужалил махсум Исматуллаев — хон, Каримберди охун — кози-адлия вазири, Борликбой Нуримов — харбий вазир лавозимларига сайландилар. Вилоят сиёсий бошкарма бошлиги Белоносов Чимбойдаги «аксилинкилобий ташкилот» рздбарларини камокка олиш тугрисида фармойиш берди: 21 сентябрда камокка олиниши лозим булган 44 кишидан 35 таси кулга олинди.
Камок олинишдан кочиб колган Абдужалил махсум ва Борликбой 26 сентябрда Тахтакупир якинидаги Андаткулга келдилар. 27 сентябрда соат 12 да исёнчилар отряди Каримберди охун бошчилигида Тахтакупирни кул га олдилар, бу ерда уларга 150 кишидан иборат дездонлар кУшилди, улар таёкдар билан куролланган эди. Кузголончилар ВКП(б) туман кумитаси, туман ижрокуми, туман комсомол кумитаси, «Кушчи» иттифоки, туман суди, туман молия булими биноларини тор-мор килди-(Туркманистон) галла тайёрлаш хам, мустакил солик, солиш ва сув йигими хдм утказилмасди.
1929 йил солик; кампаниясида Чимбой ва Кегайли туманларининг купгина овулларида бирмунча хаддан ошишларга, ахолига узбошимчалик билан солик солиш га йул куйилди. Хаддан ошишлар шу даражада булдики, хонадонларни тинтув килишда урта ва камбагал хужаликлар хам камраб олинди, батраклар
туман вакиллари рахбарлигида ёппасига тинтувлар утказишди, уртахол ва хатто экин экмаган хужаликларга хам галла топшириш мажбурий равишда татбик килинди.
Бош сиёсий бошкарманинг Крракалпогистон вилоят булими ахборот тармокдарида 1929 йил августнинг охирларида Чимбой ва Кегайли туманлари ахолиси орасида сезиларли равишда норозилик кучайганлигини кайд килди, хатго ах,оли совет хокимияти сиёсатидан норози булган бошка кишилар билан алока боглашга интилаётгани, ахщида сакданиб колган энг яхши отларни, куролларни сотиб олинаётгани, одамларни ёллаш, кенгашлар утказиш руй бераётгани кайд этилади. Шу тарика, совет хокимиятига карши кузголонга кенг микёсда хозирлик курилди. Амударёнинг сул сох,илидаги хужайли ва Кунгирот округлари (бу ерларда Шалтай ботир отрядлари харакат киларди), унг сохилдаги Кораузак, Кегайли, Чимбой, Тахтакупир, Турткул, Шурохон, Шоббоз туманлари камраб олинди (бу ерларда Бутабек Бекниёзов, Кдлишбой Жумамуротов, Маткурбон Хакимниёзов, Мадиёр, Курмиш ва бошка кузголончи отрядлар харакат киларди). Харакатнинг гоявий рахбари Абдужалил махсум Исматуллаев эди. Кузголончилар 1929 йил июл-августда
Чимбой шахрида яширин кенгашлар утказиб, харакатлар режасини белгилаб олдилар. Ана шу кенгашда халк хукумати ташкил
этилиб, Абдужалил махсум Исматуллаев — хон, Каримберди охун — кози-адлия вазири, Борликбой Нуримов — харбий вазир лавозимларига сайландилар. Вилоят сиёсий бошкарма бошлиги Белоносов Чимбойдаги «аксилинкилобий ташкилот» рздбарларини камокка олиш тугрисида фармойиш берди: 21 сентябрда камокка олиниши лозим булган 44 кишидан 35 таси кулга олинди.
Камок олинишдан кочиб колган Абдужалил махсум ва Борликбой 26 сентябрда Тахтакупир якинидаги Андаткулга келдилар. 27 сентябрда соат 12 да исёнчилар отряди Каримберди охун бошчилигида Тахтакупирни кул га олдилар, бу ерда уларга 150 кишидан иборат дездонлар кушилди, улар таёклар билан куролланган эди. Кузголончилар ВКП(б) туман кумитаси, туман ижрокуми, туман комсомол кумитаси, «Кушчи» иттифоки, туман суди, туман молия булими биноларини тормор килдилар. Суд ишлари хужжатлари, маош вараклари, солик, хужжатлари ёкиб юборилди. Курбонлар булди. 1929 йил 28 сентябрда ВКП(б) Крракалпогистон вилоят кумитаси котибияти Чимбой ва Тахтакупирдаги вокеалар муносабати билан Коракалпогистон пойтахти Турткулда фавкулодда холат эълон колди. Кузколонни бостириш учун Тахтакупирга йул олган жазо отрядини таъминлаш учун Турткул шахар ахолисидан хар бир кизил аскар учун уч сумдан пул йигишга мажбур килинди. Вилоят рахбарлари телеграф оркали Урта Осиё бюросидан харбий самолёт, 200 та милтик, 400 комплект кийим, Урта Осиё харбий округи бюджетидан 30000 сум пул юборишни сурадилар. 1929 йил 2 октябрда ВКП(б) Киргизистон Улка Кумитаси бюро мажлисида ВКП(б) Коракапогистон вилоят кумитаси котиби П.Варламовнинг Тахтакупир кузголони хакидаги ахбороти тингланди. Вилоят рахбарлари П.Варламов ва К.Оллабергенов содир булган вокеаларни «эксплуататорлар юкори табакасининг каршилик курсатишининг олий шакли, Коракалпогистонда партия ва совет хокимиятининг утказаётган
синфий тадбирларига... карши хужуми» сифатида таърифладилар. Козогистон Улка Кумитасининг рахбари Ф.Голошчекин кузголонни «ута сиёсий хусусиятига эга булган боскинчилик чикиши» деб бахо берди.
Хоразм, Тошховуз округларида, Крракалпогистонда миллий озодлик харакатининг кучайиб бораётганидан ташвишга тушган ВКП(б) МК, Урта Осиё бюроси Урганч шахрига уз вакили Шубриковни юборди, у 1929 йил 5 октябрда кенгаш утказиб, унда кузголонни бостириш юзасидан барча операцияларга харбий рахбарлик килишни Урта Осиё харбий округининг 84-отлик „ полки кулида бирлаштириш зарурлигини эътироф килди, Урта Осиё бюроси олдига «босмачиликнинг жонланиши» муносабати билан харакатларни мувофиклаштириш учун 3 масъул вакилини ажратиш, унга кузголончиларга карши катьий ва шафкатсиз уч олиш хукуки берилиши масаласи куйилди.
Тахтакупир вокеаси факат Тошкент ва Кизил Урдани эмас,балки Москвани хам тахликага солди: ВКП(б) МК, Хоразм вохасига Гричманов бошчилигида махсус гурух юборди. Коракалпогистоннинг шимолий туманларига эса К.Оллабергенов, К.Мамбетов ва Холковскийдан иборат махсус бригада сафар­
бар килинди. Мустабид тузум харбий ва сиёсий чора-тадбирларни бирга кушиб олиб бориши натижасида кУзголон катьиятлик билан бостирилди. ОГПУнинг вилоят булими харбий жазо операциялари вактида Хужайли туманида 74, Кунгирот туманида 64, Турткул туманида 7, Тахтакупир туманида 44 кишини кузголонда иштирок этганлиги учун хибсга олди. Шунингдек, Коракалпогистонда 1917—1920 йиллар миллий-озодлик харакатининг етакчиси Убайдулла Боуатдинов (Хон Махсум) хам камокка
олинди, у сургундан эндигина ватанига кайтиб келган эди.
Козогистон Олий судининг сайёр сессияси 16 кишини олий жазо — отишга, 25 кишини турли муддатга озодликдан махрум этиш хакида хукм чикарди, катнашчилардан турт киши окланди. «Чимбой аксилинкилобий ташкилоти»нинг 36 аъзоси суддан ташкари учлик томонидан отишга, 13 киши мол-мулки мусодара килинган холда беш ва уч йил концлагерларга юборишга хукм килинди. Коракалпогистондаги истиклолчилик харакатининг бу сахифасига ана шу тарифа нукта куйилди. 1929-йилги кузголонга бахо берганда, шуни назарда тутиш керакки, у аввало овул ва кишлоклардаги дехконларнинг Марказ томонидан сунъий равишда утказилган кишлок хужалигини жамоалаштирилишига нисбатан катьий жавоби эди.
1933 йилнинг бошларида жамоа ва давлат хужаликларини ташкилий-сиёсий жихатдан мустахкамлаш максадида улар кошида сиёсий булимлар ташкил килиш бошлаб юборилди. Сиёсий булимлар Коракалпогистон колхозлари ва совхозларига хам жорий килинди. ВКП(б) МК, Урта Осиё бюросининг сиёсий булимларга юборган вакилларининг «куч-гайрати» билан «бой ва эшон унсурлари» тоифасига киритилган 1246 киши жамоа ва давлат хужаликларидан чикарилди.
1936 йили Коракалпогистонда жамоалаштириш якунланди. Колхозлар дехкон хужаликларининг деярли 90%ини бирлаштирган ва барча экин майдонларининг 96%ини камраб олган эди. Жамоа хужаликлар сони 1100 тага етди. 14 та МТС ташкил этилди. Кдшлок хужалигида 980 та трактор, 220 та насос курилмаси, 7 та экскаватор, 11 та землесхоз, 374 та юк ва 66 та
енгил автомашина ишлаб турар эди. 1932 йил 20 мартда СССР МИК, Раёсати «Коракалпогистон автоном вилоятини Автоном Совет Социалистик Республикасига айлантириш ва унинг РСФСРга кириши тугрисида» карор
кабул килди. Аввалгидек Марказ режаларига мувофик автоном
республикага кишлок хужалик хом ашёси ва чала махсулотлар етказиб бериш вазифаси ажратилди. Пахта тозалаш ва баликчилик автоном республика саноатининг етакчи тармокдари булиб колди.
20—30-йилларда Крракалпогистонда маданий курилиш, мустабид тузумнинг барча хУДУДларида булганидек, большевикларнинг «маданий инкдлоби» андозаси доирасида амалга оширилди. 20-йилларнинг бошларида «Йуколсин саводсизликкалпогистонда 1917—1920 йиллар миллий-озодлик харакатининг етакчиси Убайдулла Боуатдинов (Хон Махсум) хам камокка олинди, у сургундан эндигина ватанига кайтиб келган эди.
Козогистон Олий судининг сайёр сессияси 16 кишини олий жазо — отишга, 25 кишини турли муддатга озодликдан махрум этиш хакида хукм чик,арди, катнашчилардан турт киши окланди. «Чимбой аксилинкилобий ташкилоти»нинг 36 аъзоси суддан ташкари учлик томонидан отишга, 13 киши мол-мулки мусодара килинган холда беш ва уч йил концлагерларга юборишга хукм килинди. Крракалпогистондаги истиклолчилик харакатининг бу сахифасига ана шу тарифа нукта куйилди. 1929 йилги кузголонга бахо берганда, шуни назарда тутиш керакки, у аввало овул ва кишлоклардаги дехконларнинг Марказ томонидан сунъий равишда утказилган кишлок хужалигини жамоалаштирилишига нисбатан катьий жавоби эди.
1933 йилнинг бошларида жамоа ва давлат хужаликларини ташкилий-сиёсий жихатдан мустахкамлаш максадида улар кошида сиёсий булимлар ташкил килиш бошлаб юборилди. Сиёсий булимлар Коракалпогистон колхозлари ва совхозларига хам жорий килинди. ВКП(б) МК, Урта Осиё бюросининг сиёсий булимларга юборган вакилларининг «куч-гайрати» билан «бой ва эшон
унсурлари» тоифасига киритилган 1246 киши жамоа ва давлат хужаликларидан чикарилди.
1936 йили Коракалпогистонда жамоалаштириш якунланди. Колхозлар дехкон хужаликларининг деярли 90%ини бирлаштирган ва барча экин майдонларининг 96%ини камраб олган эди. Жамоа хужаликлар сони 1100 тага етди. 14 та МТС ташкил этилди. Кдшлок хужалигида 980 та трактор, 220 та насос курилмаси, 7 та экскаватор, 11 та землесхоз, 374 та юк ва 66 та енгил автомашина ишлаб турар эди. 1932 йил 20 мартда СССР МИК, Раёсати «Коракалпогистон
автоном вилоятини Автоном Совет Социалистик Республикасига айлантириш ва унинг РСФСРга кириши тугрисида» карор кабул килди. Аввалгидек Марказ режаларига мувофик автоном республикага кишлок хужалик хом ашёси ва чала махсулотлар етказиб бериш вазифаси ажратилди. Пахта тозалаш ва баликчилик автоном республика саноатининг етакчи тармокдари булиб Колди.
20—30-йилларда Крракалпогистонда маданий курилиш, мустабид тузумнинг барча худудларида булганидек, большевикларнинг «маданий инкдлоби» андозаси доирасида амалга оширилди. 20-йилларнинг бошларида «Йуколсин саводсизлик бутун иттифок; жамиятининг Коракалпогастон булими уз фаолиятини бошлади. Унинг район ва овул булимлари ахоли саводсизлигини тугатишда фаол иштирок этди.
1924 йили коракалпок, халки араб ёзуви асосида ишлаб чикилган алифбега уз тарихида биринчи марта эга булди. Бу саводсизликни тугатиш тармоклари ишини анча енгиллаштирди.
1928/29 укув йилида Коракалпогистон вилоятида 3 минг киши саводсизликни тугатиш тармокларини битириб чикди ва яна 4 минг киши укишни давом эттирди. Хотин-кизлар саводсизлигини тугатишга алохида эътибор берилди. К.КДССР МИКнинг 1935 йил декабрда кабул килган махсус карорига мувофик, хотин-кизлар саводсизлигини тугатишга тускинлик килувчи хар бир шахсни жиноий жавобгарликка тортиш кузда тутилди. 1928 йили факат 1815 хотин-киз саводли булган булса, 1935 йилда уларнинг сони 13644 нафарга етди. Бу даврга келиб саводсизликни тугатиш учун Укув кулланмалари чоп этиш купайди. Коракалпок тилидаги хар хил дарсликлар асосан Москва нашриётларида чоп этилди. Совет статистик маълумотларига кура, Коракалпогистон ахолисининг умумий саводхонлиги 1937 йили 43%ни, 1939 йилда 60%ни ташкил килган. Саводсизликни тугатиш тармокларида 1940 йилда 50 минг киши укир эди.
Лекин саводсизликни тугатиш юзасидан ташкил килинган киска муддатли курслар халк таълими муаммосини хал килолмас, узлуксиз таълим тизимини ташкил килиш керак эди. 1924/25 Укув йилида вилоятда 2,5 минг Укувчи 49 та мактабда таълим олди. 1927/28 Укув йилида эса 75 та мактаб фаолият курсатган булиб, улар мактаб ёшидаги болаларнинг тахминан 16%ини камраб олган эди, холос. Коракалпогистон маорифини ривожлантиришга А.Есемуратов, П.Сейтмуратов, ААйтешев, Х.Умаров каби Укитувчилар Уз хиссаларини кушдилар. 30-йилларда умумий бошлангач таълим жорий килинди. Етти йилллик мактаблар сони купайди. 1940 йил охирига келиб бун­
дай мактаблар сони 108 тага етди. 1936/37 Укув йилида биринчи ун йиллик мактаб хам пайдо булди. Мутахассислар тайёрлаш учун Кораколпогастонда педагогика, молия-режа, кишлок хужалиги техникумлари ва тиббиёт Укув юрти очилди. 1934 йили Турткул педагогика техникуми базасида К,оракалпок давлат укитувчилар институти очилди, унда физика-математика, коракалпок тили ва адабиёти булимлари ва кейинчалик эса рус тили ва адабиёти х,амда тарих факультетлари очилди. Шунингдек, махаллий миллат вакиллари Тошкент, Самарканд, Москва, Ленинград, К,озон, Олмаота, Ашхабод, Самара ва бошка шахарларнинг олий Укув юртлари ва техникумларига укишга юборилди.
1931 йили вилоятдаги бир катор илмий муассасаларни бирлаштирган Коракалпок кенг тармокли илмий-тадкикот институти иш бошлади. Коракалпогистоннинг Ж.Урумбоев, К.Аимбетов, Т.Бекимбетов. Н.Довкараев, Б.Ергалиев, Я.Дусумов каби таникли олимлари шу даврларда воя га етди.
Коракдлпогистон адабиёти ва санъатининг большевиклар мафкураси роялари билан сурорилган янги жанрлари ва шаклларининг таркиб топиш жараёни 20—30-йилларга тааллуклидир.
Шеърият билан бир каторда драматургия, проза, адабий танкид сохалари хам юзага келди ва ривожланиб борди. Янги коракалпок совет адабиётининг шаклланиш жараёнида А.Мусаев ва С.Мажитов каби шоир ва ёзувчилар етишиб чикди. Бадиий ижодиётнинг мусика, амалий санъат ва бошка анъанавий турларини ривожланиши билан бирга коракалпоклар учун
санъатнинг янги тури — театр пайдо булди ва ривожланди. Олдинига ёшларнинг драматик тугараклари, кейинчалик кичикрок труппалар, 1930 йилда эса «Тонг нури» номли драматик труппа базасида давлат мусикали драма театри ташкил килинди. Т.Сейтмуратова, М.Матчанов, Б.Сейтов, Ж.Сейтовалар янги театрнинг биринчи актёрлари эдилар. Кейинчалик бошка театрлар, шунингдек, мусика укув юртлари ва консерватория ташкил этилди. Шу билан бир каторда халк окинлари (жирау) ва халк бахшиларининг анъанавий санъати хам ривожланди. Коракалпористон Автоном Республикаси маданий-окартув муассасалари: кутубхоналар, клублар, кироатхоналар, «кизил бурчаклар», «кизил чойхоналар», «кизил утовлар», дехкон уйлари, радио шахобчалари, кино курилмалари тармоклари фаолиятидан мустабид тузум мафкурасини омма орасида таргиб килишда, улар онгига мунтазам сингдириб боришда кенг фойдаланилди. Купгина газета, журналлар, бадиий, сиёсий ва илмий адабиёт коракалпок ва рус тилларида неча юз минглаб нусхада чоп этилиб, улар оркали омма уртасида сиёсий-тарбиявий ва маърифий ишлар олиб борилди.
20-30-йилларда мустабид тузум амалга оширган ижтимоий-сиёсий, иктисодий ва маданий тадбирлар коракалпок халкининг анъанавий турмуш тарзини тубдан узгартириб юборди, миллий Кадриятлар оёкости килинди. Большевиклар режимининг бу сиёсатига карши чиккан миллий зиёлилар ва миллий рахбар кадрлар кувгин остига олинди.
Конунсизлик, катагоннинг оммавий авж олиши натижасида хеч бир айбсиз минглаб кишиларнинг ёстиги куриди. Мустабид тузум кийнокхоналарида Коракалпогистоннинг ажойиб фарзандлари булган истеъдодли рахбарлар К,.Авезов, К,.Нурмухамедов, А.Дустназаров, К.Алимов, К.Ахметов, С.Туреев, А.Бекмуротов, А.Кудабоев, С.Кичев, И.Бекбавлиев, Такимбетов ва бошка купгина кишилар халок булдилар. Миллий зиёли кадрлар Габетов, Т.Бекимбетов. Н.Довкараев, Б.Ергалиев, Я.Дусумов каби таникли олимлари шу даврларда воя га етди.
Коракалпогистон адабиёти ва санъатининг большевиклар мафкураси гоялари билан сугорилган янги жанрлари ва шаклларининг таркиб топиш жараёни 20—30-йилларга тааллуклидир.
Шеърият билан бир каторда драматургия, проза, адабий танкид сохалари хам юзага келди ва ривожланиб борди. Янги коракалпок совет адабиётининг шаклланиш жараёнида А.Мусаев ва С.Мажитов каби шоир ва ёзувчилар етишиб чикди.
Бадиий ижодиётнинг мусика, амалий санъат ва бошка анъанавий турларини ривожланиши билан бирга коракалпоклар учун санъатнинг янги тури — театр пайдо булди ва ривожланди.
Олдинига ёшларнинг драматик тугараклари, кейинчалик кичикрок труппалар, 1930 йилда эса «Тонг нури» номли драматик труппа базасида давлат мусикали драма театри ташкил килинди.
Т.Сейтмуратова, М.Матчанов, Б.Сейтов, Ж.Сейтовалар янги театрнинг биринчи актёрлари эдилар. Кейинчалик бошка театрлар, шунингдек, мусика укув юртлари ва консерватория ташкил этилди. Шу билан бир каторда халк окинлари (жирау) ва халк бахшиларининг анъанавий санъати хам ривожланди.
Коракалпористон Автоном Республикаси маданий-окартув муассасалари: кутубхоналар, клублар, кироатхоналар, «кизил бурчаклар», «кизил чойхоналар», «кизил утовлар», дехкон уйлари, радио шахобчалари, кино курилмалари тармоклари фаолиятидан мустабид тузум мафкурасини омма орасида таргиб килишда, улар онгига мунтазам сингдириб боришда кенг фойдаланилди. Купгина газета, журналлар, бадиий, сиёсий ва илмий адабиёт коракалпок ва рус тилларида неча юз минглаб нусхада чоп этилиб, улар оркали омма уртасида сиёсий-тарбиявий ва маърифий ишлар олиб борилди.
20—30-йилларда мустабид тузум амалга оширган ижтимоий-сиёсий, иктисодий ва маданий тадбирлар коракалпок халкининг анъанавий турмуш тарзини тубдан узгартириб юборди, миллий Кадриятлар оёкости килинди. Большевиклар режимининг бу сиёсатига карши чиккан миллий зиёлилар ва миллий рахбар кадрлар кувгин остига олинди. Конунсизлик, катагоннинг оммавий авж олиши натижасида хеч бир айбсиз минглаб кишиларнинг ёстиги куриди. Мустабид тузум кийнокхоналарида Коракалпогистоннинг ажойиб фарзандлари булган истеъдодли рахбарлар К.Авезов, К.Нурмухамедов, А.Дустназаров, К.Алимов, К.Ахметов, С.Туреев, А.Бекмуротов, А.Кудабоев, С.Кличев, И.Бекбавлиев, Такимбетов ва бошка купгина кишилар халок булдилар. Миллий зиёли кадрларга куйилган сиёсий айблар ва уларга карши катагонлар атайлаб кдлинган зуравонлик окибати эди. Шундай килиб, 30-40-йиллар чегарасида СССРда ута марказлашган ва зуравонликка асосланган мустабид тузим шаклланди. Узил-кесил карорлар кабул килиш хукуки факат марказга берилди. Худудий бирликлар — республикалар, улкалар, вилоятлар доирасида эса бевосита тайинланган ва Марказга хисобот берадиган кишилар «биринчи шахслар»га айлантирилди. Сталинча сиёсий таълимотнинг зурлик билан амалга оширилиши натижасида 30-йиллар охирига келиб халк узига ёт булган зуравонликка асосланган ва ута мафкуралашган давлат таркибида яшашга мажбур килинди. 1936 йил 5 декабрда СССРнинг янги Конституцияси кабул килинди, унда Коракалпогистоннинг Узбекистон ССР таркибига кириши кузда тутилган эди. Бу Марказнинг уз манфаатларини кузлаб «СССРнинг пахта мустакдллиги»ни кулга киритиш учун Урта Осиё республикалари зиммасига режалаштирган навбатдаги афсонавий вазифани конунлаштириши эди. Ана шу вазифа барча Урта Осиё халкларини бир-бири билан якинлаштирди ва бир максад йулида бирлаштирди. Коракалпогистон Узбекистон таркибига кириб, куп нарсаларга эга булди. Худудий якинлик, ягона тарих ва маънавий кадриятлар, ислом дини, эркинлик тугрисидаги асрий
орзулар ва унга интилиш, миллий мустакиллик учун олиб борилган куп йиллик кураш бу кардош халклар дустлигини янада мустахкамлади.
Фойдаланилган адабиётлар:

1 «Узбекистон адабиёти ва санъати». 1991, 29 март.


2 Социально-культурный облик советских нации. — М., 1986. С. 324.
3 Народное образование и культура в СССР. Стат. сборник. — М., 1989.
С. 349.
4 Народное хозяйство УзССРв 1990г. Стат. ежегодник—Т., 1991. С. 123—125.
5 Социальное развитие СССР в 1989 г. Стат. сборник. — М., 1991. С. 11.
6Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусаяасида: хавфсизликка тавдид, бар-
кдрорлик шартлари ва тарак^ёт кафолатлари. — Т., 1997. 61-бет.
7 К,орак,алпогистон МДА, 12-фонд, 1-руйхат, 1 -й и та жилд, 35-варак
Download 44,19 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish