1. Sintaktik munosabatlarning turlari

---

Savol: 
Sintaksisning asosi- gap haqidagi ta’limot. Sintaksis tilning morfologiya, leksikologiya va 
fonetika bo‘limlari bilan bog‘liqligi. Sintaksisning bosh birligi – gap. So‘z birikmasi – gapning 
tarkibiga kiradigan yordamchi birlik.
1. Sintaktik munosabatlarning turlari.
Sintaktik munosabatlar dastlab ikki turga 
bo‘linadi: predikativ va 
nopredikativ
Predikativ bo‘linish gap qurilishi asosi (grammatika markazi/ komponentlari (ega va 
kesim)ning sintaktik munosabatidir. Bular orqali gap hosil qilinadi. Misol: Men ishga kecha 
chiqdim. (shaxs va sonda moslashayapti). 
Nopredikativ boғlanish bunday xususiyatga ega emas. Teng boғlanish (teng sintaktik 
munosabatda bo‘lish, so‘zlar shuningdek, qo‘shma gaplarning predikativ komponentlari 
orasidagi biri ikkinchisiga bo‘ysinmagan, teng aloqasini ko‘rsatuvchi munosabat:o‘qituvchi va 
o‘quvchi, qo‘nғiroq chalindi va dars boshlandi va ergash boғlanish (bunda biri hokim va 
ikkinchisi tobe bo‘lgan so‘zlar o‘zaro aloqaga kirishadi: Salimni ko‘rdim) nopredikativ 
boғlanishning bir turlaridir. 
Morfologik shakllar umumiy grammatik ma’no va oraliq grammatik ma’no masalasi 
tadqiqotlarda birmuncha kengroq o‘rganilgan. Biroq ularning oraliq grammatik ma’nolarini 
farqlashda sathlararo munosabatlar masalasini o‘rganish ham muhimdir. Morfologik shaklni 
sintaktik qolip nutqqa olib kiradi va lug‘aviy hodisalar deganda ayrim leksemalargina emas, 
balki, leksemalarning guruhlari, birliklarning kategorial guruhlari ma’nolari ham tushuniladi. 
Sintaktik hodisalarning vujudga kelishi, asosan, leksik va morfologik asosdadir. 
Sintaksi
1
sning asosiy birligi bo‘lgan gap mohiyatining «mayl-zamon, shaxs-son, tasdiq-inkor 
ko‘rsatkichlari bilan shakllangan mustaqil so‘zlar» tarzida ta’riflanishining o‘ziyoq bu sathlar 
orasidagi aloqadorlik darajasini yaqqol namoyon qiladi. Biroq bu sintaksisda u morfologiya va 
leksikadan xoli qilinsa, hech narsa qolmaydi degan «hayratomiz» to‘xtamga olib kelmasligi 
kerak. Zero, «morfologik shakllangan mustaqil so‘z» uchun bulardan tashqari, kesimlik 
pozitsiyasi ham talab qilinadi. Aks holda «qo‘ydi-chiqdi eskidan qolgan odat» kabi birikuvlarda 
morfologik shakllangan so‘z (qo‘ydi-chiqdi) har doim ham kesim bo‘laverar edi. 
Sintaksisda semantik-funksional shakllangan gaplarning vujudga kelishi sof leksik 
asoslarda bo‘lib, sintaktik hodisalar farqlanishida leksika ustuvorlik kasb etadi va buning 
hisobiga morfologiyaning passivlashishi kuzatiladi. 
Gap va so‘z kengaytiruvchilarining o‘zaro farqlanishi, asosan, morfologik asoslarda 
bo‘lib, ba’zi o‘rinlarda so‘z semantikasiga tayanish zarurati tug‘iladi. Uzoq vaqtlardan beri 
munozara bo‘lib kelayotgan to‘ldiruvchi va holni farqlash masalasida grammatika hech qanday 
rol o‘ynamaydi, bunda farqlovchi mezon sifatida leksik omilga asoslanish zarur va yetarlidir. 
Sintaksisda oraliq shakl muammosi qo‘yilgan. Tadqiqotchilar oraliq bo‘g‘in deganda, 
lisoniy sintaktik qolipning sintaktik sathdan quyidagi, nutqiy sathgacha bo‘lgan bo‘linishlarini 
nazarda tutadi. Biroq oraliqlanish uzluksiz bo‘lib, u [W + W] umumiy sintaktik qolipidan 
muayyan gaplargacha cheksiz davom etadi. 
Sintaktik qoliplarda ham sathlarning hamkorligi muhim rol o‘ynaydi. Leksika, asosan, 
sintaktik qoliplarni to‘ldirish va ba’zan oraliq qoliplarni farqlash bilan mashg‘ul bo‘lsa, 
morfologik vositalar, asosan, qoliplarni shakllantirish va farqlash mas’uliyatini zimmasiga oladi. 

---

Demak, lisoniy sistemaning voqelanishida sathlarning uzviy aloqasi juda zich bo‘lib, 
bunda ularning hamkorligi turli daraja kasb etadi. Leksikaning morfologiya va sintaksis bilan 
aloqalari nisbatan kuchsiz bo‘lsa, morfologiyaning leksika va sintaksis bilan aloqasi o‘rtacha, 
sintaksis uchun esa leksika va morfologiya hamkorligi o‘ta muhimdir. 
Ko‘makchilar lisoniy mohiyatining nutqiy voqelanishida sathlar hamkorligi alohida o‘rin 
tutadi. Ayniqsa, sof va vazifadosh ko‘makchilarning qo‘llanishlarida sathlarning hamkorligi 
yaqqol farqli ko‘rinishlar asosida namoyon bo‘ladi. 
Til hamisha iste’molda bo‘lgan jamiyat a’zolari tomonidan misoli ulkan ummon bo‘lib, 
iste’molchilar undan til qonuniyatlari asosida foydalanadi, unga shumg‘iydi, qidirgani va 
topganicha dur-u zar topadi. 
Tilshunoslar tilni o‘rganish borasida keyingi paytlarda alohida-alohida o‘rganilgan til 
birliklarini umumlashtirish, ularning ichki va tashqi imkoniyatlarini 
hisobga olgan holda 
tekshirish
, ma’lum paradigmalarga birlashtirish, o‘xshash va farqli xususiyatlarini qiyoslab 
o‘rganish, zamonaviy tilshunoslik yutuqlari asosida xulosalash bosqichiga o‘tishmoqda. 
Ma’lumki, o‘zbek tili lisoniy tizimi yaxlitligida so‘zlarni bog‘lovchi vositalar o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega bo‘lib, grammatik ma’no ifodalash, so‘zlarni o‘zaro teng yoki tobe holda 
bog‘lash, nutqqa kiritish, gap bo‘laklari mavqeini ta’minlash, tobe-hokimlik munosabatini saqlab 
turish, til uslublari uchun imkoniyat yaratish, nutqiy tejamkorlikni ta’minlash, tilning ontolik 
xususiyatlarini ko‘rsatishda muhim ahamiyat kasb etadi. So‘zlarni bog‘lovchilar sintaktik 
vositalar hisoblanib, ular so‘z birikmasi va gap tuzish jarayonida tayanch vazifa 
bajaradi. Kelishik shakllari, egalik shakllar
1
i, ko‘makchilar, bog‘lovchilar, yuklamalar 
(nokategorial shakllar) va boshqalar so‘zlarni bog‘lovchi vositalar hisoblanib, nutqda o‘rni bilan 
vazifadosh til birliklari sifatida namoyon bo‘ladi. 
Bunday so‘z-shakllar turli lisoniy sathlarga tegishli bo‘lib, so‘zlarni bog‘lash vazifasi 
yuzasidan o‘z lisoniy sathida ichida ichki, o‘z lisoniy sathidan tashqarida (so‘zlarni bog‘lovchi 
vositalar bilan birgalikda) tashqi paradigmalarda gradual munosabatda ishtirok etadi. Bu esa 
tilning yaxlit tizim ekani, undagi birliklar esa doimo gradual munosabatda yashashini ko‘rsatadi. 
Til eng muhim aloqa vositasi hisoblanadi, aloqa esa keng ma’noga ega. Jamiyat a’zolari 
o‘zlari uchun doimo tilga ehtiyoj sezishadi. Tilsiz jamiyat a’zolari hayotini tasavvur ham qilib 
bo‘lmaydi. Biroq yozuv, imo-ishora kabi bir necha aloqa vositalari bo‘lsa-da, ular tiling 
vazifasini to‘liq bajara olmaydi. Shunday ekan, til jamiyatda aloqa vositasini bajarishi jihatidan 
ham muhim ahamiyat kasb etadi. So‘zlarni bog‘lovchi vositalarlarning so‘z birikmasi va gap 
tuzish jarayonida aloqa vazifasini bajarishi yuqoridagi fikrga qiyoslanganda ular orasida 
aloqadorlik mavjudligi ravshanlashadi. Zeroki, so‘zlarni bog‘lovchi vositalarsiz so‘zlar 
tizimining fikr ifodalashini tasavvur ham qilib bo‘lmaydi. Ma’lum bo‘ladiki, so‘zlarni 
bog‘lovchi vositalar tilda o‘ta muhim ahamiyatga ega vazifani bajaradi. Aloqa vositasi vazifasini 
bajarishda muhim vosita hisoblangan til va so‘zlarni bog‘lovchi vositalarning oraliq 
bo‘g‘inlari 
aniqlanib
, to‘ldirilsa, aytish mumkinki, bunda ham til tizimining yana bir gradual 
munosabati tiklanadi. 
Sintaksisning asosi – gap haqidagi ta’limot. Sintaksis grammatikaning so‘z lar va 
gaplarning o‘zaro aloqasini, gap bo’laklari, so‘z birikmalari, gap va nutqning yirik parchasi 
bo‘lgan matnni o’rganuvchi bir qismi. Matn (tekst) o’z ichida qism, abzas – grafik ajratmalardan 
tashkil topishi, ba’zan o’z sarlavhalariga ega bo’lishi, nutqning matn tusida namoyon 
bo’lishi.Matnning turlari: mikromatn va makromatn. Sintaksis tilning morfologiya, leksikologiya 
va fonetika bo’limlari bilan bog’liqligi. Sintaksisning bosh birligi – gap, so‘z birikmasi – 

---

gapning tarkibiga kiradigan yordamchi birlik. Gapning sintaktik birliklari. Gapda so‘z larni 
biriktirish vazifasini bajaruvchi vositalar: so‘z formalari (sintaktik affikslar), yordamchi so‘z lar 
(sintaktik – leksik vosita), tartib va intonasiya ekanligi. Sintaktik aloqaning turlari: predikativ 
aloqa va nopredikativ aloqa. Predikativ aloqa gapni, nopredikativ aloqa so‘z birikmasini hosil 
qilishi. So‘z larning atributiv, obyektli va relyativ munosabatda bo’lib, so‘z birikmasini tashkil 
qilishi. Predikativ munosabatning gapni tashkil qilishi. Gap tarkibidagi so‘z lar orasida ikki xil 
sintaktik aloqa (tenglanish va tobelanish) ning mavjud ekanligi. Tenglanish gap tarkibidagi teng 
bo’laklar (uyushiq bo’laklar) va teng huquqli gaplar orasida bo’lishi, teng qismlar orasida teng 
bog’lovchilar va tenglanish intonasiyasining mavjud bo’lishi. Tobelanish hokim va tobe qismlar 
orasida, teng bo’lmagan qismlar orasida bo’lishi. Tobe aloqaning ko’rinishlari: moslashuv, 
boshqaruv, bitishuv. Moslashuv hokim so‘z tobe so‘z bilan shaxs va sonda mos bo’lishi. 
Moslashuvning so‘z 
birikmasi
, (qaratqich va qaralmish) va ega-kesim munosabatida ko’rinishi. 
Moslashuvda ba’zan moslikning buzilishi: stolning yonida, uyning o‘rtasida kabi ot 
ko‘makchili 
qurilmalarda
, shuningdek “Amir Temur” xiyoboni, “Navoiy” ko‘chasi, 
“Mustaqillik” bekati kabi birliklarning bo’laklarga ajratilmasligi. Boshqaruvda tobe so‘z hokim 
so‘z talabiga ko’ra ma’lum shaklga kirishi. Hokim so‘z ning ifodalanishiga ko’ra boshqaruvning 
uch turga bo‘linishi: fe’l boshqaruvi, ot boshqaruvi, sifat-ravish boshqaruvi. Boshqaruvning 
kelishikli va ko’makchili turlari. Bitishuvda so‘z larning shaxs – sonda moslashmasligi, tobe so‘z 
ning hokim so‘z talabiga ko‘ra ma’lum shaklda kelmasligi. Bitishuvda ikki qismning 
ko’rsatkichlarsiz qo’llanishi. Bitishuv aloqasidagi qismlarning o’zaro mazmun va tartibga ko‘ra 
tobela
1
nganligi. 
Morfologiyaning ob’yekti so‘zning grammatik tomonidir, (so‘zning grammatik tomoni 
deganda, uning ot, sifat, fe i kabi grammatik kategoriyalarga boiinishi tushuniladi). U so‘zni 
tilning grammatik tizimi nuqtai nazaridan tekshiradi. So‘zning morfologik tarkibi deganda 
morfologik kategoriyalar, so‘zning morfologik shakllar tizimi, so‘z shakllarining hosil boiish 
yoilari, vositalari, so‘zlaming leksik-grammatik kategoriyalari tushuniladi. Morfologiyaning 
asosi keng ma’noda shakl yasashdir, so‘zning shaklidir. Fonetikaning asosini unli-undosh, 
jaranglijarangsiz kabi fonetik oppozitsiyalar 
tashkil qilganidek
, morfologiyaning asosi bir-biriga 
zid, lekin o‘zaro bogiangan grammatik oppozitsiyadir (birlik-ko‘plik, boiishli-boiishsiz kabi). 
Demak morfologiya so‘z haqidagi grammatik taiimotdir. Morfologiyaning so‘z haqidagi 
grammatik taiim ot sifatida ta’riflanishi, uning tekshirish ob’yektlari doirasiga so‘zlaming leksik-
grammatik kategoriyalarga boiinishi - so‘zlaming turkumlanishini ham (ot, fe i kabi) kiritishga 
imkon beradi. Morfologiya va sintaksis bir-biri bilan uzviy bogiiqdir. Chunki tilning grammatik 
qurilishi yaxlit sistema bo‘lib, u morfologik va sintaktik hodisalardan, ulaming qismlari o‘zaro 
munosabatda boigan bir butunlik, yagona sistema hosil qilishidan iboratdir. Morfologiya bilan 
sintaksisning yaqin munosabati juda ko‘p hodisalarda sezilib turadi: 
1.Gapda so‘zlarning bogianish usullari va aloqa shakilari so‘zning shakliy 
1) o‘zgarishi — morfologik o‘zgarishi bilan bogiiq; 
2) so‘z turkumlari va grammatik kategoriyalar bilan gap boiaklari orasida bogianish bor, ya’ni 
so‘zning qanday gap boiagi vazifasida kelishi uning morfologik shakli bilan belgilanadi; 
3) shakl o‘zgartiruvchi affikslar va koinakchilar sintaktik munosabat ifodalaydi; 
4) so‘zlarni ot, fe i kabi guruhlarga ajratishning bir asosi ulaming sintaktik belgisidir. Qoilanma 
boiajak bakalavrlarga morfemika, so‘z yasalishi va morfologiyadan m aium ot berish uchun 
moijallangan. 

---

Biz yuqorida ko’rdikki, grammatikaning o’ziga xosligi leksikadan farqlanuvchi tomoni 
uning umumiyligi, umumlashma xarakterda ekanligidadir. Biroq bu umumiylik chek-chegarasiz, 
bilib bo’lmaydigan, tushunib bo’lmaydigan umumiylik emas. Grammatikadagi umumiylik 
ma’lum shakllardagi, daraja va chegaradagi umumiyliklardir. Ularning ayrimlari muayyan tur, 
guruhga oid umumiyliklar bo’lsa, ba’zilari 
bir necha tur
, guruhga oid umumiyliklardir. Ular 
orasida umuman tilga oid umumiyliklar ham bor. Ana shu umumiyliklar xarakteriga ko’ra 
grammatika ikki qismga bo’linadi: morfologiya va sintaksis. Morfologiya grammatikaning quyi 
darajadagi umumiyliklarni o’rganadigan qismi va shunday umumiylik darajasidagi hodisalardir. 
Morfologiya so’zlarning birikish qonuniyatlari, usullari va bu birikish natijasida yuzaga 
keladigan hodisalarni emas, birikishgacha va birikishga tayyor bo’lgan umumiyliklarni 
o’rganadi. So’zlarning leksik-grammatik kategoriyalari-so’z turkumlari, so’zlarning ma’noli 
qismlari, so’z shakllari, ularning hosil bo’lish yo’llari ana shunday hodisalardir. 
Morfologiyada gap tarkibidan ajratib olingan so’zlarning va so’z-shakllarning belgi-
xususiyatlari tekshiriladi. Buning sababi shuki, morfologiyada tilning leksik sathi bilan bog’liq 
umumiyliklar ham va sintaktik sath bilan bog’liq umumiyliklar ham va shu bilan birga ayni 
morfologiyaning o’zi uchungina xos bo’lgan hodisalar uyg’unlashgandir. Masalan, kitobga so’z 
shakli morfologik nuqtai nazardan ot (predmetning nomi) predmet tushunchasi bilan bog’liq, 
kitob o’zak; -ga qo’shimcha, konkret ot, yakka ot, turdosh ot,birlikdagi ot, sanaladigan ot, 
tushum kelishigidagi ot tavsifiga egadir. 
Bu erda kitobga so’zining predmet ma’nosini anglatishi, «predmet» tushunchasi bilan 
bog’lanishi uning leksik sath bilan aloqador jihati bo’lsa, tushum kelishigidagi ot ma’nosi uning 
sintaktik sathga aloqador xususiyatidir, boshqa belgi-xususiyatlari morfologiyaning o’zi bilan 
bog’liq ma’nolaridir. Demak, morfologiyada uch xil umumiylik mujassamlashgan. 
1. So’zning bevosita nimani anglatishi, 
bildirishi
, bilan bog’liq leksik satxga aloqador umumiy 
ma’nosi (predmet, belgi, miqdor, harakat kabilar). 
2. So’zning boshqa so’zlar bilan aloqasi, bog’lanishi bilan bog’liq sintaktik sathga aloqador 
munosabat, bog’lanish holati bilan izohlanuvchi umumiy ma’nosi. 
3. Ayni morfologiya bilan izohlanuvchi umumiy ma’no-xususiyatlar. Shu ma’noda morfologiya, 
leksika va sintaksis orasidagi oraliq shakllarni o’rganuvchi oraliqdagi sohadir Grammatikaning 
ikkinchi qismi sintaksis esa yuqori darajadagi umumiyliklarni o’rganadi. So’zlarning birikish 
yo’llari, sintaktik aloqa va munosabatlar, bular natijasida yuzaga keladigan hodisalar: so’z 
birikmasi, so’z tizmasi, gap, gap bo’laklari, qo’shma gaplar, murakkab sintaktik birliklar kabilar 
shular jumlasidandir. Sintaksisning o’ziga xos xususiyati uning mustaqil hodisalarning birikishi, 
o’zaro munosabati, aloqasi bilan bog’liq hodisalar bilan shug’ullanishidir. Shuning uchun ham u 
so’zdan, so’z-shakldan yuqori turadigan umumiyliklarni o’rganadi. 
Ularni umumiylashtiradi, umumiy qonuniyatlarni yoritadi 
Demak, sintaksisda so’z birikmasi, sodda gap, qo’shma gap, mikro matn kabi sintaktik 
birliklar bilan birga, bu birliklarning yuzaga kelish jarayonlari, sintaktik aloqa va munosabatlar 
ham o’rganiladi. Sintaksisning vazifalari ham shulardan kelib chiqadi. Bu vazifalarning 
asosiylari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 
1. So’zlarning o’zaro bog’lanish usullari va vositalarini o’rganish. 
2. Sintaktik aloqa va uning tur va tiplarini o’rganish. 

---

3. Sintaktik munosabat va uning turlarini o’rganish. 
4. So’z birikmasi, uning tur va tiplarini o’ranish. 
5. Gap va uning grammatik kategoriyalarini o’rganish. 
6. Gaplarni tasnif qilish. 
7. Sodda gaplarni, ularning tur va tiplarini o’rganish. 
8. Qo’shma gaplarni, ularning tur va tiplarini o’rganish. 
9. Sodda va qo’shma gap oralig’idagi sintaktik tuzilmalarni o’rganish. 
10. Matn va matnning hosil bo’lishi, matn turlari, matn grammatikasini o’rganish. 
11. Sintaktik birliklarda tinish belgilarining roli va ularning ishlatilish o’rinlarini o’rganish 
kabilar. 
Bu hodisalar orasida gapni o’rganish asosiy o’rin tutadi. Chunki gap fikr ifodalovchi 
asosiy sintaktik birlikdir. Sintaksisni o’rganishdan maqsad esa mustaqil fikr ifodalash va fikrlarni 
maqsadga muvofiq shakllantirishni o’rganish, fikrni har xil shak
1
llarda ifodalashga ko’nikma 
hosil qilishdir. So’z birikmasi gapning tarkibiy qismi sifatidagi sintaktik birlik hisoblanadi. So’z 
birikmasi mustaqil sintaktik birlik emas. Qo’shma gap ham gap bilan bog’liq asosiy grammatik 
xususiyatlarga ega. Mikromatn turli gaplarning bir mavzu, g’oya atrofida uyushishidan, 
birlashishidan hosil bo’ladi. Demak, gap sintaksisda markaziy o’rin tutuvchi, boshqa sintaktik 
birliklarning mohiyatini belgilashda qatnashuvchi markaziy masaladir. Shu sababli ba’zilar 
sintaksisni gap haqidagi ta’limot ham deyishadi. Shu ma’noda sintaksisni o’rganishdan maqsad 
gapni o’rganishdir, deyish mumkin. Ammo gapni nimaga o’rganamiz, degan savol ham bor. Biz 
gapni fikrni to’g’ri, maqsadga muvofiq ifodalash uchun o’rganamiz. Gap tuzish qonun-
qoidalarini o’rganish har bir talabaning oldida turgan muhim vazifadir. Bunda bizga yordam 
beruvchi asosiy fan sintaksisdir. 
Demak, biz sintaksisni mohiyat e’tibori bilan fikrlash mohiyatini o’rganish, fikrimizni 
yaxshi, to’g’ri, chiroyli, maqsadga muvofiq ifodalashga ko’nikma hosil qilish uchun o’rganamiz. 
Sintaksisning oldiga qo’yilgan vazifalar ham ana shu bosh maqsadga bo’ysundirilgan va shunday 
bo’lishi lozim. Aks holda, u o’zining vazifasini to’liq bajarmagan bo’ladi.