SHOVQIN VA TITRASHDAN HIMOYALANISH TEXNIK VOSITALARNING GURUHLANISHI VA TUZILISHI.
Reja:
1. Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish.
2. Shovqinga qarshi kurash usullari.
3. Shaxsiy himoya vositalari.
4. Titrashni kamaytirish yo’llari va ultra va infratovushdan himoyalanish.
Turli balandlikdagi va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda kushilib eshitilish shovqin deb ataladi. Tovush fizik xolat sifatida havoda, suvda va boshka tarang muxitdan kelib chiqadigan to’lqinsimon xarakatlardan iboratdir. U tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida xosil bo’ladi va bizning eshitish organimiz tomonidan kabul qilinadi.
Shovqin kasbiy kasallikka olib kelishi mumkin. U boshni aylantirib, miyada ogrik turgizadi va kulok shangib asab sistemasiga xam yomon ta’sir kiladi. Ayniksa fikrni tuplab, akliy ish bilan shugullanishiga imkon bermaydi, bo’tun dikkat-e’tiborni berib ishlash lozim bulsa, ish kobiliyatini (10-60% ga) pasaytirib yuborishi mumkin. Uzoq vaqt mobaynida shovqinning odamga sezilmas darajada ta’sir qilishi asab sistemasini ishdan chiqishga olib kelishi mumkin. Ayniksa kattik va kuchli tovushlar, shunigdek tuxtovsiz ravishda bir xilda chikib turadigan tovushlar odamga yomon ta’sir kiladi.
Shovqin ta’srida turli a’zorlar va sistemalarning, masalan xazm qilish (oshkozon shirasi sekretsiyasining uzgarishi), kon aylanishi (kon bosimning ko’tarilishi) va shunga uxshashlarning normal faoliyati buziladi.
Shovqin kelib chiqishi bo’yicha asosan uch xil bo’ladi:
1. Sanoat shovqin.
2. Transport shovqini.
3. Maishiy shovqinlar.
Shu bilan birga gaz va suyukliklarning xarakati natijasida xam shovqin chiqishi mumkin. Bunday shovqinlar aerodinamik shovqinlar deb ataladi.
To’qimachilik sanoati korxonalari xam bundan mustasno emasdir. Shovqin darajasi yukori bo’lgan sexlarda ishlovchi ishchilarda kasbiy kasallik “shovqin kasalligi” uchrab turadi. Shu bilan birga ayrim ish joylarining surunkali titrashni natijasida “vibratsion kasalik” xam uchrab turadi.
Shovqin, titrash va ultra-infratovush kattik jism, gaz hamda suyuklik moddiy qismlarning mexaniq tabranishlaridir. Ruxsat etilgan chekli sanitariya talablaridan ortik bo’lgan ishlab chiqarish shovqinlari, titrashlari va ultra-infratovushlari muntazam ravishda ta’sir etganda odam organizmiga zararli ta’sir qilib, keyinchalik ogir kasbiy kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Sukunatni buzadigan yoki foydali tovushni eshitishga xalakit beradigan xar kanday tovush shovqin deb ataladi. Kuchli, keskin va uzoq davom etadigan shovqinlar odamning axvoliga yomon ta’sir kiladi, tez charchatadi, asab va yurak-tomir sistemasi ishini buzadi.
Pilla pishitish fabrikalarida baland shovqin texnologik uskunalar sistemasidagi barabanli MSH-3, M-170 SHL, M-210-SHL, TKM-8, TK-2, TK-136-SHL, KE2-145-SHL, KE-175-SHL, DM-3, MG-2 kalibrlash mashinalari, dvigatellari va konditsioner ishlayotganida yuzaga keladi. Xavfsizlikning umumiy talablari, “GOST 12.1.003-88 MXSM”. Shovqindan himoyalash vositalari va usullariga barcha shovqinlar mexaniq aerodinamik elektromagnit, gidrodinamik, havo va tuzilishdagi shovqinlarga ajratiladi.
Eshitish infratovush bilan ogrikning boshlanishi urtasidagi oralik bulib, u taxminan 140 dB ni tashkil etadi
Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish.
Shovqin - bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalarning mexaniq tebranishidir. Bu tebranishlar to’lqinsimon ravishda tarkalib kishi kulogiga borib yetadi va kulok pardasini bosadi, natijada tovush eshitiladi. Tovush eshitilishi uchun to’lqin ma’lum kuchga ega bo’lishi kerak. Bu kuch esa tovush to’lqining paskalda (Pa) uchlanadigan bosimi bilan belgilanadi.
Kishi kulogi tovush bosimining 2x10-5 dan 2x102 Pa gacha bo’lgan diapazonini kabul kila oladi. Pastki chegara ya’ni (R0=2x10-5 Pa) kishi kulogi ilgay oladigan minimal tovush bosimi - eshitish chegarasi deb ataladi. Yukorigi chegara, ya’ni (Rmax=2x102 Pa), kishi kulogi ogrik sezguncha chiday oladigan maksimal tovush bosimi -ogrik chegarasi deb ataladi. Ogrik chegarasidan yukorida kuloklardan kon sizib chiqishi va kulok pardasining yirtilishi xollari bo’lishi mumkin. Ikki kishining uzaro suxbati odatda 0,1 Pa bosimda kechadi.
Chastotalari bo’yicha kishi kulogi 20 dan 20000 Gers oraligidagi tovushlarni kabul kiladi. Bu kichik va urta yoshdagi odamlarga xos. Kishi kariganda esa yukorigi chegara 15000 Gs larga tushib koladi, shuning uchun kupchilik kishilar kariganda yomon eshitadigan bulib koladi. Kishi kulogi ayniksa 37,5-9600 Gs oraligidagi chastotalar diapazonini yaxshi kabul kiladi. 20 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta chastotali tovushlar infratovush va ultratovush deyiladi. Bu olastlardagi tovushlarni kishi kulogi eshita olmaydi.
Kishi kulogining eshitish kobiliyatini tovush bosimining absolyo’t uzgarishi bo’yicha emas, balki uning nisbiy uzgarishi bo’yicha olish kabul kilingan. Tovush bosimning bunday nisbiy uzgarishi shovqin kuchining boshlangich darajasi (nulevoy uroven) deb ataladi va etalon sifatida kabul kilingan.
Boshlagich darajada (etalon) qilib tebranish chastotasi 1000 Gs, tovush bosimi 2x10-5 Pa kabul kilingan. Bu eshitish kobiliyati normal bo’lgan kishilardagi eshitish chegarasi bilan mos keladi. Bu chastotasi 2000 Gs bo’lganda tovush kuvvati 10-12 Vt/m2 mos keladi.
Shovqin kuchini ulchash uchun logarifmik shkala kabul kilingan, xar bir keyingi pogona, oldingi pogonadan un marta kattadir. Shovqinlarning bunday nisbati shartli ravishda bel (B) atalib, kuyidagi formula bilan ifodalanadi:
(5.1)
bu yerda Jj - tovush bosimining ulchangan kiyimati, Pa.. J0 - tovush bosimining etalon kiymati, 2x10-5 Pa.
Agar bir qancha shovqinlar birgalikda ta’sir kilganda, birinchisi boshlangichdan, ya’ni asos qilib olinganigdan 10 marta katta bulsa, Jj/J0=10. Bunda shovqin 1 B ga katta deb olinadi, chunki 1g10=1. Agar Jj/J0=100 bulsa 2B ga katta deb olinadi, chunki 1g 100=2 va xokazo. Bel ancha katta kiymat. Odamning kulogi odatda tovush kuchi uzgarishning 0,1B ni paykaydi. Shuning uchun tovush kuchining ulchov birligi qilib amaliyotda Belning undan bir bulagi bo’lgan detsibel (dB) kabul kilingan. Eshtishning yukorigi maksimal chegarasi 13 B (130 dB) ga to’g’ri keladi. Bundan yukori shovqinlarda kulokda ogrik paydo bo’ladi.
Chastotasi bo’yicha shovqinlar uch sinfga bulinadi:
past chastotali-350 Gs gacha;
urta chastotali-350 dan 800 Gs gacha;
yukori chastotali-800 Gs dan yukori bo’lgan chastotali. Inson tanasiga ta’siri bo’yicha yukori chastotali shovqinlar zararli hisoblanadi.
Shovqinlar tovush bosimi, chastotasi, shovqin turi (tonal, keng mintaqali, impulsli) va ta’sir qilish vaqtining uzunligi bilan normalashtiriladi.
Xar xil chastotali shovqinlar kishi kulogiga xar xil ta’sir kiladi. Shuning uchun xar bir urta geometrik chastotaning oktava chizigi shovqining yo’l kuysa bo’ladigan meyori belgilangan.
Oktava chizigi - tovushlar chastotasining yukorisiga pastkisidan ikki marta kiymatga teng bo’lgan intervalidir, ya’ni
(5.2)
Shovqinlarni meyorlashtirishda urta geometrik chastotalarning kuyidagi oktava chiziklari kabul kilingan: 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Gs.
Oktava chiziklarning urta geometrik chastotasi kuiydagi formula bo’yicha aniqlanadi:
(5.3)
Shovqinlar chastotasining spektri bo’yicha keng mintaqali (bunda tarkibida kup tovush chastotalari bo’ladi, masalan, tukuv dastgoxidan chikayotgan shovqin) va tonal turlariga ulinadi. Tonal shovqinlarda ma’lum ton aniq eshitilib turadi. Masalan, ventilyatorlardan ajralib chikayotgan shovqin. Tonal shovqin keng polosali shovqinga nisbatan kishi organizmiga kuprok salbiy ta’sir ko’rsatadi
jadval.
Tovush bosimining yo’l kuysa bo’ladigan darajasi.
Xonalar
|
Oktava chizigining urta geometrik chastotalari, Gs
|
Tovush darajasi, dBA
|
|
63
|
125
|
250
|
500
|
1000
|
2000
|
4000
|
8000
|
|
To’qimachilik korxonalarining ishlab chiqarish sexlari (doimiy ish joylari) va xududlari
|
103
|
96
|
91
|
88
|
85
|
83
|
81
|
80
|
90
|
To’qimachilik korxonalarining idoralari xonalari
|
79
|
70
|
63
|
58
|
55
|
52
|
50
|
49
|
60
|
Yashash joylari xududlari mikrorayonlarning dam olish maydonlari
|
67
|
57
|
49
|
44
|
40
|
37
|
35
|
33
|
45
|
Gost 12.1. 003-76 bo’yicha ishlab chiqarish korxonalarining domiy ish joylarida va korxonalar xududida shovqining kuyidagicha yo’l kuysa bo’ladigan darajali kabul kilingan.
To’qimachilik sanoati korxonalarida shovqinni umumiy darajasiga karab chamlab baxolash mumkin. Buning uchun shovqin ulchash asbobining A shkalasidan foydalaniladi va bu dBA da ulchanadigan standartlashtirilgan va barcha shovqin ulchash asboblarida mavjuddir.
Shovqin meyorlariga, uning ta’sir qilish vaqtining uzunligiga karab tuzatishlar kiritiladi. Bu tuzatishlar kuyidagi ( jadval) da keltirilgandir.
Jadval
Yo’l kuyish mumkin bo’lgan tovush bosimiga tuzatishlar.
Shovqin ta’siri vaqtining uzunligi, soat
|
Shovqin xarakteri
|
|
keng mintaqali
|
tonal
|
4 dan 8 gacha
|
0
|
-5
|
1 dan 4 gacha
|
-6
|
-1
|
15 min. dan 1 s gacha
|
-12
|
-7
|
5 min. dan 15 min. gacha
|
-18
|
-13
|
5 mino’tgacha
|
-24
|
-19
|
To’qimachilik korxonalarida ajralib chiqadigan shovqinlarning xaraktristikasi umumiy tarzda kuyidagi jadvalda berilgan.
Shunday qilib, yukoridagi jadvaldan ko’rinib turiptiki, to’qimachilik sanoatining kupgina mashina va dastgoxlarning shovqin darajali gigiyena meyorlaridan 10-20 dB yukoridir.
Jadval
To’qimachilik sanoati korxonalari mashinalarining tovush bosimi darajasi (VNIILTek Mash bo’yicha)
Mashina (dastgoxturi)
|
Oktava chiziklarining urta geometrik chastotadagi, Gs, tovush bosimi darajali, dB
|
|
63
|
125
|
250
|
500
|
1000
|
2000
|
4000
|
8000
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
Kiporix litel
|
94
|
93
|
91
|
89
|
84
|
77
|
69
|
61
|
Pilik mashinasi
|
94
|
97
|
101
|
105
|
101
|
97
|
99
|
94
|
Yigiruv mashinasi P-76-IG-1m
|
104
|
108
|
104
|
103
|
106
|
99
|
97
|
95
|
P-76-5m
|
98
|
102
|
107
|
110
|
106
|
101
|
99
|
94
|
PPM-120-M
|
95
|
96
|
98
|
104
|
105
|
102
|
98
|
90
|
Urash mashinasi M-150-2
|
100
|
96
|
97
|
99
|
99
|
95
|
93
|
89
|
Pishitish mashinasi
KE-1-175 SHL
|
97
|
95
|
99
|
101
|
101
|
105
|
108
|
104
|
KE-1-250-ZI
|
92
|
103
|
100
|
99
|
102
|
103
|
100
|
95
|
Kushib urash-pishitish mashinasi TK-160-I
|
86
|
102
|
96
|
98
|
99
|
102
|
103
|
95
|
TK-200-I
|
79
|
83
|
81
|
84
|
88
|
100
|
100
|
85
|
Yigiruv pishitish mashinasi PK-114-SHG
|
91
|
96
|
97
|
99
|
102
|
95
|
89
|
87
|
PK-100M
|
102
|
103
|
106
|
103
|
102
|
99
|
95
|
89
|
Tukuv dastgoxlari
AT-100-5M, AT-100-6
|
98
|
99
|
100
|
103
|
104
|
103
|
100
|
94
|
STB-2-175
|
95
|
95
|
95
|
99
|
99
|
98
|
96
|
96
|
STB-4-175
|
96
|
97
|
98
|
98
|
99
|
96
|
96
|
94
|
STB-2-250
|
97
|
97
|
98
|
97
|
96
|
94
|
92
|
91
|
STB-2-330
|
94
|
95
|
96
|
96
|
96
|
95
|
93
|
92
|
ATPR-100-1
|
93
|
92
|
95
|
99
|
96
|
94
|
93
|
93
|
ATPR-120-1
|
94
|
97
|
98
|
99
|
97
|
96
|
95
|
94
|
TLB-80
|
92
|
98
|
98
|
98
|
96
|
93
|
89
|
86
|
TLB-40
|
89
|
85
|
95
|
96
|
94
|
91
|
87
|
85
|
To’qimachilik sanoatining yigiruv-pishituv sexlarning ish joylarida tovush darajasi A shkalasi bo’yicha 80-98 dBA, tayyorlov-tukuv va yigiruv sexlarida 75-95 dBA, piliklash va piltalash sexlarida 80-100 dBA ni tashkil etadi. Shovqin chiqishi bo’yicha eng yukori darajani tukuv sexlari tashkil kiladi. Ayniksa mokili avtomatik tukuv dastgoxlari o’rnatilgan sexlarda umumiy shovqin darajasi yukori chastotali spektrlarda 100-104 dBni tashkil etadi. Ishlab chiqarishga yangi joriy kilingan mokisiz va pnevmatik to’tkuv stanoklarida shovqin 15-20 dBA kamrok.
Sanoat korxonalarini loyihalashning sanitariya talablariga muvofik, ishlab chiqarish korxonalarining xonalari va ularning xududdi uchun tovush bosimining ruxsat etilgan chekli darajalari jadvalda belgilangan.
jadval
Tovush bosimining ruxsat etilgan chekli darajalari, dB.
Tartib rakami
|
Xonalarning vazifasi
|
Oktavali polosalarning urtacha geometri
|
To
vush darajasi, dBA
|
1
|
Akliy ish uchun shovqin manba
lari bo’lmagan xona
|
73
|
61
|
54
|
49
|
45
|
42
|
40
|
38
|
50
|
2
|
Boshkaruv xonalari, ish xonalari
|
79
|
70
|
68
|
58
|
55
|
52
|
50
|
49
|
60
|
3
|
Telefon orqali suzlashib aloka qilishni talab etadigan
|
83
|
74
|
68
|
63
|
60
|
57
|
55
|
54
|
65
|
4
|
Telefon orqali suzlashib aloka qilishni talab etmaydi
gan kuzatish va uzoqdan boshkarish xonalari
|
94
|
87
|
82
|
78
|
75
|
73
|
71
|
70
|
80
|
5
|
Korxonalarning ishlab chiqarish xonalaridagi va xududidagi ish o’rinlari
|
99
|
92
|
86
|
84
|
80
|
78
|
76
|
74
|
85
|
Shovqining turiga va uning ta’sir ko’rsatish davomiyligiga karab tovush bosimining ruxsat etilgan darajalariga jadvalda keltirilgan tuzatishlar kiritiladi.
Pilla tortish va ipak yigirish mashinalari ishlayotganda yuzaga keladigan ishlab chiqarish shovqining jadalligi (dBA) kuyidagicha bo’lishi kerak: pilla tortish sexida-94-96; yigiruv sexida -100-105; tukuv sexida -95-98.
Shovqinni ulchash va taxlil qilish xar xil tuzilishdagi shovqin ulchagichlar, analizatorlar, uziyozar uskunalar, magnitofonlar hamda ossillograflardan foydalaniladi.
Ulchash yo’nalish bo’yicha shovqinni ulchash usullarini nazorat va muxandis usullariga ajratish mumkin.
Nazorat usuli - asosan ishlab chiqarish, transport, maishiy shovqinlarning sanitariya talablariga mosligini tekshirish uchun qo’llaniladi. Bu usulda oktavali chastotali polosalari bo’lgan analizatorlar va shovqin ulchagichlardan foydalaniladi.
Muxandis usuli - shovqin manbalarini tekshirish, uning paydo bo’lish sabablarini taxlil qilish, shovqini sundirish vositalarini ishlab chiqish. Bu usulda ulchash uchun uchdan bir oktavali tor polosali analizatorlar, yorug’lik nurlari hisoblash asbobi va boshka asboblar ishlatiladi.
Respublikamizda keng qo’llaniladigan turli xil shovqin ulchagichlar va shovqin spektri analizatorining akustik ulchashlarni amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan texnik ko’rsatkichlari 15-va 16 jadvallarda keltirilgan.
“FT” hamda “Bryo’l va Kyer” firmalarida chiqarilgan asboblar aniqrok vibroakustik ulchovlar doirasi kengdir.
Ulchashni boshlaridan oldini xamma akustik asboblar graduslarga bulib chiqilishi hamda standartlar, ulchovlar va ulchash asboblari bo’yicha davlat kumitasi tashkilotlarida kamida uch yilda bir marta tekshirilib turishi kerak.
jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |