|
Mavzu: Sho’rlanish
Reja:
1.Sho’rlangan tuproq’larning paydo bo’lish sabablari.
2.Sho’rhok tuproq’lar guruhi va ular klassifikasiyasi.
3.Sho’rtob tuproq’lar guruhi va ular klassifikasiyasi.
4.Sho’rlangan tuproq’larning morfologik ko’rinishiga ko’ra ta'riflanishi.
Sho’rlanish turlari. Tuproq’larning birlamchi va ikkilamchi sho’rlanish jarayoni bilan tanishib chiqildi. Bular V.A.Kovda., V.V. YEgorovlar tomonidan ham asoslab berilgan.
Tuz hosil bo’lish manbaini aniqlash tuproq’sho’rlanishining oldini olish uchun qo’llaniladigan tadbirlarni belgilashda muhim ahamiyatga ega.
Ayni paytdagi tuproq’hosil bo’lish jarayonida tuproq’sho’rlanishi 3 xil jarayonda kechishi mumkin:
1-sho’rlangan.
2-sho’rlanayotgan.
3 -chuchuklashayotgan.
Birinchi ikki jarayon tuproq’profilida tuzning kelib turishi va yig’ilishi uchun qulay sharoit yaratilganligi oqibatidir. Chuchuklashayotgan tuproq’lar uchun esa tuz yig’ilishi eski davrga to’g’ri keladi.
Hozirgi sharoitda sho’rlangan tuproq’lar paydo bo’lishida minerallashgan sizot suvlari va uning chuqurligi sabab bo’ladi.
Sho’rlangan tuproq’lar asosan quruqcho’l, yarim sahro va sahro zonalarida tarqalgan.
Sho’rlangan tuproq’lar ikkita katta guruhga bo’linadi.
1.Sho’rxok va sho’rxoksimon tuproq’lar.
2.Sho’rtob va sho’rtobsimon tuproq’lar.
3.Taqir tuproq’lar esa alohida tuproq’hosil bo’lish jarayonidir.
Sho’rxoklar deganda tuproq’yuzasida juda katta miqdordagi tuz yig’ilishi oqibatida o’simlik o’smaydigan tuproq’larga aytiladi. Yuqori qatlamda tuz miqdori 1-2 foiz va hatto 10-20 foizgacha bo’lishi mumkin. Sho’rxokrok tuproq’lar deganda uning 0-30 sm qatlamida 0,8...1,0 foiz tuz yig’ilgan tuproq’lar tushuniladi.
Sho’rxoksimon - bunda 30..100 sm qatlamda 0,3..0,8% tuz yig’ilgan tuproq’larga aytiladi.
Tarkibida 0,3 % dan kam tuz bo’lgan tuproq’lar esa chuchuk yoki sho’rlanmagan tuproq’lar deyiladi. Bu guruh tuproq’lar tuproq’singdirish majmuasi (TSM) da almashinuvchan Na miqdorining kamligi (3...5 %) va zaif ishqoriy muhitliligi (rN=7,3..7,8) bilan ta'riflanadi.
Bu tuproq’lar asosan qoniqarli agrofizik, suv- fizik va mexaniqxususiyatlarga ega bo’ladi.
Sug’oriladigan erlardagi sho’r tuproq’lar o’zining kelib chiqishi (genezisi) jihatdan: bo’z, o’tloqi-bo’z, botq’oq’-o’tloq, taqir, o’tloq-taqir tuproq’lar bo’lishi mumkin.
Mexaniqtarkibi bo’yicha esa loy, qumoqva hokazolar bo’ladi. Yuqoridagi xususiyatlar tuproq’ning kapillyar suv ko’tarilishi va shimilish xususiyatlariga ta'sir qiladi.
O’zbyoki ston Respublikasida sho’rxok tuproq’lar asosan Farg’ona vodiysi, Qarshi, Sherobod, Buxoro va KKAR hududlarida ko’p tarqalgan.
Sahro zonasidagi bo’z tuproq’mintaqasida quyidagi sho’rxoklar uchraydi:Tipik (s.s.s.chuqur joylashgan), o’tloqva botq’oq’sho’r tuproq’lar.
Tashqi morfologik ko’rinishi bo’yicha:
Ho’l sho’rxoklar - Bunda tuproq’yuzasi zichlashgan odatda qoramtir rangda. Yilning quruqpaytida shishasimon tuz po’stlog’i hosil bo’ladi. Bu tuproq’tarkibida CaCl2 , MgCl2, MgSO4 kabi gigroskopik va magnezial tuzlarning borligidan dalolat beradi.
Qatqaloqsho’r - ham sizot suvlari sathining yaqin joylashganidan dalolat beradi. Tuproq’yuzasida xlorli va sulfatli tuzlar po’stlog’i hosil bo’ladi.
Momiqsho’r - tuproq’yuzasi bo’sh momiqmassa bilan qoplangan. Bu massa tuproq’tarkibida Na2SO4 10H2O bo’lganda tuproq’yuzasini quritishi va yumshatishi oqibatida paydo bo’ladi.
Qora sho’r - yuzasi qoramtir bo’lib, uning tarkibida soda (Na2CO3) miqdori ko’p bo’ladi.Soda esa tuproq’ni dispergasiyaga olib keladi va uni deyarli suv o’tkazmaydigan qilib qo’yadi.
Suvda eriydigan tuzlar anion va kationlar tarkibi bilan klassifikasiyalanadi.
Sho’rlanish darajasi va tuzlar joylashgan qatlami qalinligi bo’yicha A.N.Rozanov
klassifikasiyasi.
2.1-jadval
Sho’rlanish
Darajasi
|
Miqdori %
|
Tuzlar joylashgan qatlam, sm
|
Gips qatlami, sm
|
Sho’rlanmagan
Kam sho’rlangan
Sho’rxoksimon
Sho’rxoktob
Sho’rxok
|
< 0,3
0,3-0,8
0,8-1,0
1,0-2,0
> 2,0
|
-
80-120
30-80
5-30
0
|
120-150
120-150
120-150
60-120
0
|
Tadbirlar belgilash uchun tuz tarkibini bilish zarur. U esa laboratoriya usulida aniqlanadi.Bunda tuzlar miqdori foiz yoki mg-ekv.miqdorida hisoblanadi.Suv so’rilmasi tayyorlangach, unda quyidagilar aniqlanadi: RN, Na+, +K+, Mg++, Ca++, Cl-, SO4--, HCO3- va bular asosida tuproq’profili quriladi.
Sho’rtob tuproq’lar guruhi.
Bu tuproq’lar o’zining sigdirish majmui(TSM)da yutilgan almashinuvchi Na+ miqdorining ko’pligi bilan xarakterlanadi. Bunday tuproq’larning mexaniqtarkibi va suv-fizik hossalari juda yomon bo’ladi.
G.G.Gidrois ta'limotiga asosan sho’rtob tuproq’lardagi yutilgan Na ning paydo bo’lishida asosiy manba bo’lib NaCl va sulfat neytral tuzlarining ishtirok etishi sabab bo’ladi.
Tuproq’eritmasida Na tuzlarning ko’payishi oqibatida TSM ga Na+ ning kirib borib, u erdan Sa++ ni siqib chiqarishga sabab bo’ladi.
Bu jarayon agar Na/(Sa + Mg) > 4 bo’lsa, juda jadal kechadi.
Sho’rtob tuproq’lar klassifikasiyasi
2.2-jadval
Sho’rlanish darajasi
|
Na+miqdori, %
|
Sho’rlanmagan
Sho’rtobsimon
Sho’rtobrok
Sho’rtob
|
< 5
5 ... 10
10 ... 20
> - 20
|
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Axmedov X.A. Zax q’ochirish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1975.
2.Axmedov X.A. Sug’orish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1977.
3.Kostyakov A.N. Osnov meliorasii. M., «Seldxozizdat», 1960.
4.Raximbaev F.M. Shukurlaev X.I. «Zax q’ochirish melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat»., 1996 .
5.Raximbaev F.M. Hamidov M.X. «Q’ishloq’ xo’jalik melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat», 1996 .
Do'stlaringiz bilan baham: |
