1. Shaxtaning bosh suv chiqarish qurilmalarini loyihalash

PNEVMATIK TARMOQLARDAGI BOSIM YO’QOTILISHINI HISOBLASH
3.1. Pnevmatik tarmoqlardagi o’rtacha bosim.
Bu yerda: Р_п,мах = 5,6 bar — 1-jadval asosida olingan iste’molchilarning maksimal ishlash bosimi;
= 1,5-2,0 bar —pnevmatik tarmoqlardagi oldindan hisoblangan maksimal bosim isrofi.
3.2. O’rtacha bosimning o’rtacha yo’qotilishi.
= 0,0002/0,0004 bar/m= 20/40 Pa/m
3.3. Qi-j ning jadvalda berilgan isrofi shuningdek o’rtacha bosim = 6,5 бар va bosimning o’rtacha yoqotilish miqdori = 30 Pa/m orqali grafikli nomogrammadan foydalanib,quvurning diametri D_i-j va uchastkalardagi pnevmatik qurilmalarning mavjud bo’lgan o’rtacha isrofi aniqlanadi .
3.4. Pnevmatik uchastkalardagi bosimning to’liq yo’qotilishi quyidagi formula

orqali aniqlanadi.

Bu yerda: 1,15 — quvurlarning ulangan joylarida , ishga tushirish moslamalarida va saqlagich armaturalardagi mahalliy bosim yo’qotilishi koeffitsienti.
3.5. Uchastkalardagi pnevmatik tarmoqlardagi olingan yo’qotilgan bosim natijalari
3-jadval.

i-j		Qi-jm^3/min	Di-j , mm	уд Pa/m	Li-j ,m	, bar
4—9		35,2	125	50	370	0,213
4—10		31,9	125	44	300	0,152
5—11		22,3	100	80	225	0,207
5—12		76,61	150	90	230	0,238
6—15		32,315	125	43	250	0,124
	6—16	39,335	125	60	255	0,176
	7—17	27,334	125	38	270	0,118
	7—18	21,692	100	68	320	0,250
	8—13	46,19	150	35	290	0,012
	8—14	76,7	150	91	260	0,272
	5—8	123,58	200	55	230	0,145
	6—7	49,956	150	45	310	0,160
	3—6	122,206	200	50	200	0,115
	3—5	222,91	300	33	140	0,053
	2—3	345,416	400	38	100	0,043
	2—4	67,655	150	81	185	0,172
	1—2	413,551	400	51	160	0,094

KOMPRESSOR STANSIYASI BOSIMNI HISOBLASH
4.1. Kompressor stansiyasidagi iste’molchilarning maksimal ishlash bosimini hisoblash. (iste’molchilarpunkti-9 ) P= = + + + =5.6+0.094+0.172+0.213=6.079 bar,

Bu yerda: р_п.тах= 5,6 bar — 1-jadval bo’yicha iste’molchilarning maksimal ishlash bosimi; — kompressor stansiyasidan iste’molchiga yetkazib beriladigan maksimal ishlash bosimining quvurlardagi umumiy yo’qotilishi.

4.2. Kompressor stansiyasida ko’p ish olib boriladigan uchastkadagi pnevmatik tarmoqdagi bosimni hisoblash.(18- iste’mol punkti ).
P= =P_п+ + + + + =5.0+0.094+0.043+0.113+0.160+0.250=5.66 bar

Bu yerda: P_п = 5,0 bar — uzoq punktdagi havo iste’molchilarining maksimal ishlash bosimi; — uzoqda joylashgan havo iste’molchilarigacha bo’lgan quvurlardagi bosimning umumiy yo’qotilishi.

4.3. Eng yuqori olingan ikki bosim natijalar orqali hisoblanadi. Bunda р = 6,079 bar deb olinadi.


KOMPRESSOR STANSIYASI QURILMALARINI TANLASH
5.1. Kompressor stansiyalarining ishlab chiqarish quvvatiga qarab
Q_K =521.5 m³/min shuningdek р =6,079 barbosimda ishlovchi kompressorlar tanlanadi. Pnevmatik qurilma kompressorlarining ikki turi tanlanishi mumkin.
ЦК-135/8 markali 4 ta bir hil tipli turbo kompressorlar va ana shu markali 2ta zaxira kompressori (umumiy: 4+2=6 kompressor agregatlari)
ЦК-135/8 markali quyidagi xususiyatlarga ega bo’lgan pnevmatik qurilma tanlanadi, ishlab chiqarish imkoniyatlari

Наименование параметров	Значение
Производительность, м^3/мин	135
Начальное давление, кгс/см^2	1,0
Конечное давление, кгс/см^2	7,8
Потребляемая мощность в диапазоне, кВт	870
Частота вращения роторов, об/мин	13535
Тип электродвигателя	СТД-1000
Количество оборотов электродвигателя, об/мин	3000
Напряжение, кВ	6,0/10,0
Мощность электродвигателя, кВт	1000
Масса агрегата, тонн	20,8

5.2.Kompressorlarnig umumiy soni.

=4+2=6


HAVO YIG’UVCHI QURILMANI TANLASH VA HISOBLASH.

6.1. Kompressorlar soni Z_К> 3 bo’lganda,har bir kompressor agregatlarining bir jufti uchun bitta havo yig’uvchi mo’ljallangan.Shundayekan, kompressorstansiyalariuchunkerakli havo yig’uvchilar

Z_В=Z_K/2= 6/2=3

Z_ish = 4 bo’lganligi uchun, Z_в = 2 deb qabul qilamiz
6.2. Havo yig’uvchining havo qabul qila olishi hisoblanadi.

Q_B= = m²

6.3. 2 dona - B - 32 markali havo yig’uvchi tanlanadi, u quyidagi xususiyatlarga ega : havo qabul qila olishi — 32 m³; ichki diametri — 2 m; obechaykaning qalinligi — 9mm; bochkaning qalinligi — 12 mm;havo yig’uvchining og’irligi — 4,615 t.


6.4. Har bir kompressor agregati uchun quyidagi xususiyatlarga ega bo’lgan,oxirgi uchi qoplama bilan qoplangan VOK-500 markali vertikal sovutgich tanlanadi: sovutgichning yuzasi — 180m²; havoning keragidan ortiq bosimi — 8 bar; sovituvchi suvning keragidan ortiq bosimi — 2 bar; kirishdagi havo harorati — 140°С; chiqishdagi havo harorati — 30°С; sovituvchi suvning harorati — 20°С; sovutgich og’irligi — 2,74 t.
FILTRLARNI TANLASH VA HISOBLASH.

Atmosfera havosini tozalab soruvchi filtlar kompressor stansiyalarining ishlab chiqarish imkoniyatini hisobga olgan holda tanlanadi. Quyidagi xususiyatlarga ega bo’lgan КТ-40 markali to’rli o’zi tozalovchi filtr tanlanadi: ishchi kesimi — 3,94m²; havo isrofi miqdori — 655 m³/min; moy massasi — 290kg; og’irligi — 0,65t.

SO’NGGI SOVUTGICHNI TANLASH VA HISOBLASH
So’ngi sovutgichda 1 m³ siqilgan havodagi suvituvchi suv isrofi 2-2,5 litrni tashkil etadi. Songgi sovutgichning texnik xarakteristikalari 4-jadvalda beilgan.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari 180 m³/min bo’lgan porshenli kompressorlar uchun VOK-500 markali vertikal sovutgichlar tanlanadi. Ishlab chiqarish imkoniyati 180 m³/min bo’lgan markazdan qochma kompressorlarga VOK-500 sovutgichlar o’rnatiladi. So’nggi havo sovutgichning issiq havo yo’lini qisqartirish uchun kompressorlarga yaqin o’rnatiladi.

4-jadval

Parametrlar	So’nggi sovituvchi
	ХК-50	ХК-100	VOK-250	VOK-500
Sovutgish yuzasi	14	34	100	180
Keragidan ortiq bosim Havo Sovituvchi suv	8 3	8 3	8 2	8 2
Havo harorati Kirishdagi Chiqishdagi	144 60	144 60	140 36	140 30
Suvning harorat	25	25	20	20
Og’irligi	1040	1460	1685	2739

KOMPRESSOR STANSIYASINING SOVUTISH TIZIMINI HISOBLASH.
9.1. Kompressor pog’onalaridagi havoning siqilganlik darajasi

Buyerda: p₂vaр₁ —mos holda kompresoorning kirish va chiqishidagi havo bosimi.

9.2. Havoning kompressordan chiqishdagi harorati

_{T2 =T1*έ} =_293*2.8 = 352 °K
Bu yerda:T₁= 293 К (20°С) — atmosfera havosining harorati;
n = 1,20÷1,25 —kompressordagi havo siqilishining politrop ko’rsatkichi.
9.3. Kompressor silindridan chiqib ketuvchi suvning o’rtacha issiqlik miqdori:
kJ/kg
Bu yerda: k =1,4 —siqilgan havoning adiobatik ko’rsatkishi; C_v - 0,721 (kJ/kg*K) — havoning izohorik issiqligi.
9.4. Pnevmatik qurilmalarning oraliq va oxiridagi sovitgichlarining o’rtacha harorati:
kJ/kg,
Bu yerda: С_n = 1,005 kJ/kg*K — havoning izobarik issiqlik sig’imi; T_нvaТ_к, —sovitgichlarning boshi va oxiridagi harakatlanayotgan havoning harorati, К (Т_н = Т₂иТ_к= Т₁).
9.5. Kompressor agregatidan chiquvchi havoning to’liq solishtirma harorati:


=2*34,8+2*59,3=188,2 kJ/kg,
Bu yerda: bitta compressor agregatidagi pog’onalar va sovitgachlar soni(z_ст = 2 иZ_х. = 2).
9.6. Vaqt oralig’ida compressor agregatining sovutish tizimidagi to’liq issiqlik miqdori:
=60*l,2*188.2*135=l,83*10⁶ kJ/soat.


Bu yerda: p_вс =1,2 kg/m³ —normal atmosfera sharoitidagi havoning zichligi;Q_к = 135 m³/min —kompressorning ishlab chiqarish unumdorligi, m³/min.
9.7. Bitta compressor agregatini sovutish suvi isrofini hisoblash = =21,7 m³/soat.
Bu yerda: р_в = 1000 kg/m³ — sovituvchi suvning zichligi; С_в = 4,2kJ/kg, — sovituvchi suvning issiqlik sig’imi; t_в1иt_в2 —sovutish tizimining kirish va chiqishdagi sovituvchi suvining solishtirma harorati
9.8. Sovutish tizimidagi suvning umumiy isrofi.
=4*21,7=86,8 m³/soat.
9.9. Purkaluvchi bosseynlarning kerakli maydoni.
П_бб = (0,8 -1,3) Q_p=(0,8 1,3) 86,8 = 55,04 112,84 m².

Xulosa
Biz “ Turg’un mashinalar ” fanidan bajargan kurs loyihasida konchilik korxonalarida ishlatiladigan suv chiqarish qurilmalari, bosh shamollatish qurilmalari va pnevmatik qurilmalarini loyihalab chiqdik. Bunda biz nasos, ventilator va kompressor qurilmalarini hisoblab loyihalanayotgan shaxta uchun tanladik. Qurilmalarni tanlash jarayonida ularning barcha ko’rsatgichlarini hisobga olgan holda markazdan qochma ko’p bosqichli ЦНС 180-85….425 nasosi, ВОД-50 o’qiy ventilatori va ЦК-135/8 turidagi turbokompressorini tanladik. Shaxta, ruda konlari va kar’erlarda katta chuqurliklardan suv chiqarishda zo’riqmalar oshib ketadi, bunday hollarda ko’p pog’onalik markazdan qochma nasoslar ishlatiladi. Ko’p pog’onalik sektsiyalik nasoslar bir xil sektsiyalardan iborat bo’lib, ularning har biri nasosning alohida pog’onasini tashkil qiladi. Sektsiyalik nasoslar kichik o’lchamlar va massaga ega. Kerak bo’lgan taqdirda, nasos zo’riqmasini o’zgartirish uchun, sektsiyalar sonini o’zgartirib boshqarish mumkin. Kamchiliklari ta’mirlash paytida so’rish va suv haydash trubalarini qoldiqdan ajratish kerak, yig’ishda tirqishlar orasidagi masofani nazorat qilish ancha murakkab. SHunga qaramasdan ko’p pog’onalik sektsiyalik nasoslar kon sanoatida juda keng tarqalgan.
Ventilyator qurilmalari rudnik va shaxtalarda kon laxmalarini tinimsiz shamollatish, ularda norm atmosfera sharoitini hosil qilish uchun mo’ljallangan.Mo’ljaliga qarab ular bosh ventilyator qurilmalari, yordamchi va joy ventilyator qurilmalariga bo’linadi. Bosh ventilyator qurilmalari shaxta yoki rudniklarni barcha ishlab turgan laxm va zaboylarini, boshi berk laxmlardan tashqari, shamollatishga mo’ljallangan. O’qiy ventilyatorlar reversivmashina bo’lib ishchi g’ildirak aylanish yo’nalishini o’zgartirib, havo oqiminingyo’nalishini o’zgartirish mumkin. Bunda bosim va unumdorlik nihoyatda pasayadi. SHaxta sharoitida ko’pincha havo oqimining yo’nalishini o’zgartirishga to’g’ri keladi. Xorijiy davlatlarda gorizontal o’qli ventilyatorlardan tashqari vertikal o’qli ventilyatorlar ham qo’llanilad.
Ulardan foydalanish qurilish hajmini kamaytirib ishchi g’ildirakka havo kelishini yaxshilaydi.
Foydali qazilmani qazib olish ishlari burg’ulash va portlatish usulida olib boriladigan ma’dan konlarda va metan gazi ajralib chiqish dararjasi yuqori bo’lgan hamda elektr energiyadan foydalanish taqiqlangan ko’mir konlarda pnevmatik (siqilgan havo) energiya asosiy energiya hisoblanadi. Pnevmatik energiya burg’ulash va qo’porish mashinalarni hamda pnevmatik energiyada ishlaydigan yuritmalar bilan jihozlangan kombaynlar, yuklash mashinalari, ventilyatorlar, nasoslar va boshqa mashina va mexanizmlarni ishlatishda qo’llaniladi. Turubokompressorlarda havoni siqish ish g’ildirak parraklarining havo oqimi bilan o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladigan aerodinamik kuchlar bilan amalga oshiriladi. Turubokompressorlarda havo bosimini oshirish uchun uning o’qiga bir necha ish g’ildiraklar ketma-ket o’rnatiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Гришко А.П. Стационарные машины. — Том 2. Рудничные водоотливные, вентиляторные и пневматические установки: Учебник для вузов. — М.: Издательство «Горная книга», 2007. — 586 с.: ил.
   
2. 
   А.П. Абрамов. Стационарные машины. Проектирование водоотливных установок. –Кемерово, 2012.
   
3. 
   Стационарные установки шахт /Под общ. ред. Б.Ф. Братченко. – М.: Недра, 1977. – 433 с.
   
4. 
   Шевелев, Ф. А. Таблицы для гидравлического расчета водопроводных труб. Справ. пособие. – М.: Стройиздат, 1984. – 78 с.
   

5. В.Н. Бизенков. «Стационарные машины». Кемерово 2005.
6. Г.А. Бабак. «Шахтные вентиляторные установки главного проветрования». М. Недра - 1982.
7. Б.Ф. Братченко. «Стационарные установки шахт». М. Недра – 1977.
8. Н.Г. Картавый. «Шахтные стационарные установки». М. Недра – 1978.
9. Пак В.В., Иванов С.К., Верещагин В.II. Шахтные вентиляторные уста­новки местного проветривания. — М.: Недра, 1974.
10. Гришко А.П., Шелоганов В.И. Стационарные машины и установки: Учеб. пособие для вузов. — М.: Изд-во МГГУ, 2004.

11. 
    Френкель М.Н. Поршневые компрессоры. Теория, конструкции и ос­новы проектирования. — Л.: Машиностроение, 1969.
    
12. 
    Алексеев В.В., Брюховецкий О.С. Горная механика: Учебник для вузов. — М.: Недра, 1995.
    
13. 
    Хаджиков Р.П., Бутаков С.А. Горная механика: Учебник для техни­кумов. — 6-е изд., перераб. и доп. — М.: Недра, 1982.
    
14. 
    Цейтлин Ю.А., Мурзин В.А. Пневматические установки шахт. — М.: Недра, 1985.
    
15. 
    Смородин С.С., Верстаков Г.В. Шахтные стационарные машины и установки. — М.: Недра, 1975.