|
Oltinchi rejada quyidagilar yoritiladi. XIX asrning 80-yillarida xalqqa ma’rifat va ziyo tarqatish
uni dunyoviy bilimlar asosida savodli qilish va madaniyatni ko’tarish g’oyasi sifatida vujudga kelgan
jadidchilik harakati asrimiz boshlariga kelib siyosiy kuch sifatida tashkiliy sifatga ega bo’ldi. Turkistonni
Rusiyaning mustamlakachilik iskanjasidan xalos bo’lishi mustaqillikka erishish va uni ma’rifatli, farovon
hamda obod Vatanga aylantirish maqsadida jadidlar madaniy-ma’rifiy va ijtimoiy-siyosiy kurashda faol
qatnashdilar.
Jadidlarning barcha gazeta va jurnallarida Turkistonda zulm va istibdodga qarshi erk va ma’rifat,
madaniyat, milliy ozodlik va adolat uchun kurashish zarurligi haqidagi ko’plab maqolalar e’lon qilindi.
Matbaachilik yo’lga qo’yildi. Turkistonning ko’pgina shaharlarida bosmaxonalar ishga tushdi.
“Musulmoncha” kitob va jurnallar chop etila boshlandi. Bu haqda Abdulla Avloniy shunday yozadi: “1905
yildagi Rossiyada boshlangan inqilob to’lqini bizga ham zo’r ta’sir qildi. Bizning tashkilotimiz siyosiy
maslaklarga tushunib, birinchi navbatda qora xalqni oqartirmoq va ko’zin ochmoq chorasiga kirishdi.
Bunga erishmoq uchun gazit chiqarmoqni munosib ko’rib, uyushmaning harakati bilan o’zbek tilida
gazetalar chiqarildi.
Jadidlarning asosiy g’oyaviy yul-yuriqlari ana shu tashkil etilgan matbuoti sahifalarida o’z yorkin
ifodasini topdi. Publistika shiddat bilan rivojlandi. Birgina Behbudiyning matbuotda bosilgan maqolalarini
mutaxassislar 300 dan ortiq chamalaydilar. Abdurauf Fitratning “Hind sayyohi”, (“Bayonoti sayyohi
hindiy”), Turkiyada chiqqan “Munozara” asari, “Sayha” she’rlar to’plami e’lon qilinishida Behbudiy va
boshqa jadidlarni yordami katta bo’ldi. Mirmuxsin Mirmuhamedov, CHo’lpon, Qodiriy, Munavvar Qori,
Hamza, Tavallo, Azjiy va boshqalar o’z asarlarida taraqqiyparvarlik g’oyalari o’z ifodasini topdi.
Dramaturgiyaga asos solindi. Behbudiy birinchi bo’lib 1911 yilda “Padarkush” dramasini yozib
tsenzuradan o’tkazdi, hamda 1919 yili nashr etdi. O’sha yili pьesa sahnalashtirilib, Samarqanddagi “Xalq
uyida” o’ynaldi. “Padarkush” tez orada shuxrat topib, Toshkent, Qo’qon, Andijonda tashkil topgan teatr
truppalari tomonidan sahnaga olib chiqildi. Behbudiy chorizmning mustamlakachilik siyosati oqibatida
kirib kelgan ichkilikbozlik va ma’naviy ahloqiy buzuqliklarni fosh etadi. SHuningdek, Turkistondagi
hamma balolar yoshlar o’rtasida ma’rifatga ahamiyat bermaslikdan, odamlar tabiatini unga ilm berish bilan
tuzatish mumkin. “Padarkush” pesasi o’zidan keyingi pesalarning sahnalashtirilishi uchun bir tajriba
namunasi bo’lib xizmat qildi. Jadidlar asarning dramatik shaklining afzalliklarini tez tushunib yetdilar.
Ularning ko’pchiligi siyosiy jihatdan savodsiz bo’lgan vatandoshlarning keng ommasiga o’z maslak va
g’oyalarini ta’sirli hamda tushunarli holda yetkazish uchun sahnaviy harakat va ko’rinishlardan
foydalanishga urindilar. Keyinchalik “Ko’hna Turkiya”, “Qotil kim?”, “Baxtsiz kuyov” kabi pьesalar
sahnaga qo’yildi. Toshkent, Samarqand, Qo’qon, Andijondan tashqari Buxoro va Qarshi shaharlarida
jadidlar tomonidan xavaskorlar guruhi, teatri tashkil qilindi.
Turkiston jadidlarining qardosh xalqlar, birinchi navbatda, usmonli turklar, ozor, tatar, boshqird va
boshqa turkiyzabon jadidlar bilan hamkorligi ko’chaydi. Bir so’z bilan aytganda adabiy madaniy, ijtimoiy-
siyosiy turmushning hamma qatlamlarida jadidchilik harakatidagi kutarilish yaqqol ko’zga tashlandi.
Mustamlakachi chor hukumati jadidlarning harakatlari bilan Turkistondagi milliy uyg’onish sodir
bo’layotganidan, istilochilarning siyosiy nayranglariga fahm farosati yetadigan xalqni ozodlik kurashiga
ko’tarishga, mohirlik bilan boshqarishga qurbi yetadigan ma’rifatli va millatparvar butun bir avlod
shakllanayotganidan taxlikaga tushadi. Turkiston general-gubernatorligi mahkamasida 1908 yilda
“Turkiston o’lkasida va undan chetda josuslik qilish masalasi” buyicha ishlaydigan komissiya tuzildi.
Komissiya asosan jadidchilik harakatini yo’q qilishdan bordi. U Turkistondagi maktab va madrasalarni
barchasini jadidlar ta’siriga berilmasligi uchun jon-jahdi bilan kurash olib bordilar. Birinchi jahon urushi
boshlanib ketib, istilochi chor hukumati chekka o’lkalardagi millatparvarlar bilan jiddiy shug’ullanishga
imkon topolmay qoldilar. SHunda ham maxfiy idoralari, mustamlaka siyosatining bu o’lkaga yuborilgan
mafkurachilari ularni hamisha ko’z ostida saqlab turar, ham ma’nan, ham jismonan ezib tashlashi qulay
mavridini poylash edi.
Umuman olganda Turkiston jadidlarining ijtimoiy-siyosiy jamiyatida avvalo yangi usul maktablarini
ochishga katta e’tibor berildi. SHuningdek, ular millatni savodli qilish va shu orqali millatga davrni talab
va muammolarini tushuntirish, xalqni ko’p asrli g’aflatdan uyg’otish yo’lida juda katta ishlarni amalga
oshirdilar. Ular Turkiston kelajagini, ravnaqini ta’minlaydigan fuqarolarni yetkazishni maqsad qilib
qo’yadilar va bu maqsadni amalga oshirish uchun o’zlari ochgan yangi ishidagi maktablarda millat
farzandlarini o’qita boshlaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
